اشاره: توسعه انسانی به‌صورت فرایند افزایش گزینه‌های مردم و افزایش سطح رفاه زندگی تعریف‌شده و برخورداری انسان از زندگی طولانی و سالم و اخلاق در محیط غنی و در جامعه مدنی دموکراتیک هدف نهایی توسعه است. این شاخص تا حدود زیادی نشانگر کیفیت زندگی مردم است. در مصاحبه‌ای با دکتر "یونس برومند" استاد اقتصاد دانشگاه‌های ارومیه از آخرین وضعیت شاخص توسعه انسانی در استان آذربایجان‌غربی پرسیدیم.

متن کامل مصاحبه به شرح زیر است:

*یکی از معیارهایی که برای سنجش توسعه انسانی در جهان مورداستفاده قرار می‌گیرد، شاخص توسعه انسانی است. لطفاً به‌طور خیلی ساده توضیح دهید که شاخص توسعه انسانی چیست و چه عناصری را دربر می‌گیرد؟

شاخص توسعه انسانی یکی از مهم‌ترین معیارهای اندازه‌گیری درجه توسعه‌یافتگی کشورها به شمار می‌آید. این شاخص، علاوه بر معیارهای کمی توسعه از قبیل رشد اقتصادی (که در قالب درآمد سرانه می‌آید)، معیارهای کیفی را نیز دربر می‌گیرد. شاخص‌های مربوط به‌سلامت و آموزش که در مباحث توسعه بر روی آن‌ها تأکید فراوانی می‌شود، شاخص‌های کیفی لحاظ شده در شاخص توسعه انسانی هستند. توسعه انسانی مبتنی بر این ایده اساسی است که پیشرفت جوامع انسانی را نمی‌توان تنها با درآمد سرانه اندازه‌گیری کرد، بلکه لازمه دستیابی به زندگی بهتر علاوه برداشتن درآمد بالاتر، پرورش و بسط استعدادها و ظرفیت‌های انسانی است. بنابراین، توسعه انسانی عبارت است از فرآیند گسترش انتخاب‌ها و ظرفیت‌های انسانی. بر اساس این رویکرد، رشد اقتصادی می‌تواند یکی از ابزارهای دستیابی به زندگی بهتر باشد ولی نمی‌تواند به‌عنوان هدف در نظر گرفته شود. درواقع، رشد اقتصادی شرط لازم برای توسعه انسانی است و نه شرط کافی، زیرا که درآمد ملی سرانه فقط درآمد متوسط جوامع را منعکس می‌کند و درباره نحوه توزیع درآمد در میان آحاد مختلف جامعه، توضیحی نمی‌دهد. رفاه اجتماعی نه به میزان درآمد، بلکه به نحوه استفاده از آن بستگی دارد. شاخص توسعه انسانی نتیجه تلاشی است برای رها کردن دیدگاه توسعه تولید محور (که صرفاً بر تولید ناخالص داخلی تأکید دارد) و جایگزین کردن دیدگاه دیگری که انسان‌محور است. این شاخص درصدد اندازه‌گیری میانگین دسترسی یک کشور به سه بُعد اساسی توسعه انسانی، یعنی زندگی طولانی توأم با سلامتی، دانش و استاندارد شایسته زندگی است. این ابعاد می‌توانند به طریقی میزان رفاه یک جامعه را ازلحاظ اجتماعی و اقتصادی توضیح دهند.

*شاخص توسعه انسانی از چه زمانی و توسط چه نهادی محاسبه می‌شود؟ آیا در ایران این شاخص برای استان‌ها به‌صورت رسمی منتشر می‌شود؟

مفهوم توسعه تقریباً در سال‌های پس از جنگ دوم جهانی، بر مبنای ضرورت بازسازی کشورهای آسیب‌دیده از جنگ متداول شده است. از آن زمان تاکنون مدل‌ها و الگوهای زیادی برای دستیابی به توسعه پیشنهادشده و به‌تدریج درک و فهم جوامع از توسعه را متحول و تکمیل کرده‌اند. تا دهه 1970، پیشرفت اقتصادی با رشد متغیرهای کمی اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه سنجیده می‌شد، اما به‌تدریج با تشدید مسائلی همچون فقر، بیکاری و نابرابری درآمدی، حتی در کشورهایی که دارای رشد اقتصادی بالابودند، کاربرد متغیرهای اقتصادی به‌عنوان تنها عامل مؤثر بر توسعه موردتردید قرار گرفت و به‌این‌ترتیب، چگونگی توزیع منافع حاصل از رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی، آموزش و سطح بهداشت جوامع، ابعاد جدیدی از توسعه را مطرح ساخت. یکی از شاخص‌هایی که به این منظور طراحی گردید، شاخص توسعه انسانی هست.

شاخص توسعه انسانی یک شاخص ترکیبی است که در سال 1990 با طراحی محبوب‌الحق و آمارتیا سن (برنده جایزه نوبل اقتصاد) توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحدمعرفی و مورداستفاده قرار گرفت. این شاخص به دلیل فراگیر بودن و سادگی محاسبه با اقبال عمومی مواجه شده است زیرا که به دلیل دسترسی به آمار و داده‌ها، این شاخص حتی برای کشورهای توسعه‌نیافته و درحال‌توسعه نیز به‌راحتی قابل‌محاسبه است. بااین‌حال و باوجود قابلیت دسترسی به آمار، شاخص توسعه انسانی برای استان‌ها توسط هیچ نهاد رسمی در کشور تولید و منتشر نمی‌شود. بدیهی است که محاسبه این شاخص برای استان‌های کشور می‌تواند به سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان استانی در تدوین برنامه‌های توسعه کمک فراوانی نماید.

 ظاهراً شاخص توسعه انسانی برای استان‌های کشور در زمستان 1399 توسط معاونت اقتصادی اداره کل امور اقتصادی و دارایی آذربایجان‌غربی محاسبه و در قالب یک گزارش منتشرشده است. آیا این گزارش بر اساس شاخص توسعه انسانی سازمان ملل تهیه‌شده است؟ با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، جایگاه استان آذربایجان‌غربی در توسعه انسانی در مقایسه با سایر استان‌های کشور چگونه است؟

گزارشی که توسط معاونت اقتصادی اداره کل امور اقتصادی و دارایی آذربایجان‌غربی در زمستان 1399 منتشر شد یک گزارش کاملاً استاندارد و مبتنی بر محاسبات گزارش اصلی سازمان ملل متحد بود. این گزارش بر اساس روش جدید محاسبه شاخص توسعه انسانی که در سال 2010 معرفی شد، تهیه گردید. طبق نتایج گزارش مزبور، استان آذربایجان‌غربی در شاخص توسعه انسانی رتبه 28 را در بین استان‌های کشور به خود اختصاص داده است که چندان مطلوب نیست. جایگاه این استان در ابعاد تشکیل‌دهنده شاخص توسعه انسانی نیز به این شرح است: رتبه 28 برای شاخص درآمد سرانه، رتبه 30 برای شاخص آموزش و رتبه 13 برای شاخص بهداشت.

جایگاه پایین استان آذربایجان‌غربی صرفاً منحصر به دوره جاری نیست. سال‌ها قبل‌تر از مطالعه فوق، مطالعه‌ای در سال 1385(توسط بختیاری و همکاران) در رابطه با شاخص توسعه انسانی بر اساس اطلاعات سال 1380 برای استان‌های کشور انجام‌شده بود. در این مطالعه نیز، استان آذربایجان‌غربی از میان 28 استان کشور، رتبه 26 را از آن خودکرده بود و امروز پس از 15 سال، استان آذربایجان‌غربی رتبه 28 را از میان 31 استان کشور به خود اختصاص داده است. این موضوع نشان می‌دهد این استان در مقایسه با سایر استان‌های کشور پیشرفت قابل‌توجهی در شاخص توسعه انسانی در طول 15 سال اخیر نداشته است. دلیل اصلی آن نیز پایین بودن شاخص‌های آموزش و درآمد سرانه برای این استان بوده است. به‌ویژه، شاخص درآمد سرانه که دامنه تغییرات آن بسیار زیاد است، تأثیر بسیار زیادی بر پایین بودن رتبه استان آذربایجان‌غربی در کشور داشته است.

*چه توصیه‌هایی برای ارتقای جایگاه استان آذربایجان‌غربی در رابطه با شاخص توسعه انسانی دارید؟

اگر هدف، ایجاد توسعه اقتصادی باشد، لازم است در تمام ابعاد توسعه سرمایه‌گذاری لازم صورت بگیرد. یک جامعه توسعه‌یافته دارای مردمانی بانشاط و سالم، تحصیل‌کرده و آگاه و همچنین دارای سطح استاندارد مطلوب برای زندگی می‌باشد. لذا برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران اقتصادی و اجتماعی باید به هنگام تدوین و اجرای برنامه‌های توسعه، تمام ابعاد انسانی و اقتصادی توسعه را موردتوجه قرار دهند. برای بهتر شدن توسعه انسانی، لازم است به بهبود هر سه شاخص تشکیل‌دهنده آن توجه کافی شود. به‌عنوان‌مثال برای بهبود شاخص بهداشت باید اقداماتی نظیر برنامه‌ریزی در جهت ارتقای سواد سلامت جامعه در راستای مسائل مربوط به پیشگیری، نحوه ارتقای سلامت و توانمند کردن افراد جامعه، کنترل امراض غیر فراگیر ناشی از تغذیه نامناسب، عدم فعالیت بدنی مناسب و سیگار، آموزش مهارت‌های زندگی در راستای ارتقای بهداشت روانی افراد جامعه، غنای روابط انسانی و افزایش سلامت و رفتارهای سالم در جامعه و ... انجام گیرد. همچنین مواردی از قبیل فراهم نمودن امکانات فیزیکی مطلوب برای کلاس‌های درسی، ایجاد فضای درسی مناسب جهت انجام فعالیت‌های آموزشی و مطالعاتی، استفاده معلمان استان از استراتژی‌های آموزشی متنوع برای انتقال مطالب، کمک به پیشرفت تحصیلی محصلان با اتخاذ راهکارهای مناسب در فرآیند یاددهی-یادگیری توسط نظام آموزشی و ... به بهبود سطح دانش استان کمک شایانی خواهد کرد. در رابطه با بهبود درآمد سرانه نیز اقداماتی همچون بسترسازی برای تأمین امنیت اقتصادی جهت تسهیل در امور مربوط به کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری، گسترش مناسبات و پیوندهای منطقه‌ای و حضور فعال بنگاه‌های اقتصادی استانی در بازارهای جهانی باهدف توسعه مبادلات اقتصادی و تجاری، بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل جهت کاهش بهای تمام‌شده کالاها و خدمات، سرمایه‌گذاری در توسعه و تقویت صنایع تبدیلی و تکمیلی فرآوری محصولات کشاورزی جهت ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر، ایجاد و توسعه راه‌های ارتباطی و جاده‌های دسترسی به مناطق گردشگری استان جهت استفاده بیشتر از پتانسیل‌های گردشگری استان و ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر در این بخش، شفاف‌سازی و اصلاح فرآیندهای اداری مرتبط با بهبود فضای کسب‌وکار استان و ... می‌تواند مؤثر باشد.

انتهای پیام/