نوجوانی دوره گذار از کودکی به جوانی است. کافی است که این مرحله به خوبی طی نشود و مسیر زندگی نوجوان را عوض کند، چرا که به گفته کارشناسان سنین نوجوانی به حدی حساس است که اگر به آن توجه نشود فرد در آینده با تبعات بدی رو به رو می‌شود.

مجید صفاری نیا، روانشناس، درباره حساسیت‌های دوره نوجوانی می‌گوید: فرزندپروری و تعاملاتی که والدین با فرزندان نوجوان خود دارند بسیار حساس و مهم است. معمولا نوجوانان خیلی نصیحت پذیر نیستند و والدین می‌توانند با محبت، رفاقت و صمیمیت در میان آنها نفوذ کرده و از طریق آن نوجوانان خود را حفظ کنند، چرا که آسیب‌های اجتماعی در جامعه وجود دارند و نوجوانان را تهدید می‌کنند.

تحولات دوران نوجوانی چیست که همواره خلق‌وخو و نحوه عملکرد نوجوانان را نسبت به دیگران متفاوت می‌کند؟

نوجوانی دوره ای است که بین کودکی و جوانی قرار دارد و تقریبا از سن ۱۲ تا ۱۸ سالگی زمانش پیش‌بینی شده است. البته اخیرا به دلیل افزایش تسهیلات ممکن است نوجوانی تا سن ۲۱ سالگی هم طول بکشد. با وجود این، پدیده نوجوانی برای دختران و پسران با تغییرات مختلفی همراه است. در واقع، مهم‌ترین تغییراتی که در این مقطع اتفاق می‌افتد تغییرات فیزیولوژیکی است که نوجوان از لحاظ قد، وزن، رشد غدد تناسلی و... تغییرات خاصی را پیدا می‌کند. از بعد عاطفی و روانشناختی هم نوجوان تغییرات مختلفی را طی می‌کند. مثلا نوجوان دنبال هویت، همانندسازی و نوجویی مکرر می‌گردد و از خود می‌پرسد آینده چگونه رقم می‌خورد؟ چه رشته‌ای را خواهم خواند؟ در بعد شناختی هم در واقع نوجوان به تفکر انتزاعی می‌رسد.

نوجوان در سنین پایین‌تر از ۱۲، ۱۳ سالگی تفکرش بیشتر از جنس تفکر عینی است. اینکه نوجوان نسبت به آسیب‌های اجتماعی آسیب‌پذیر است و نمی‌تواند نسبت به مسائل و رویدادهایی که در مسیر راهش قرار می‌گیرد تصمیم درست بگیرد بیشتر به واسطه کم تجربگی تفکر نوجوان است، اما نوجوان تقریبا از سن ۱۲، ۱۳ سالگی به تفکر انتزاعی می‌رسد. بنابراین او در ابعاد مختلف فیزیولوژیکی، عقلانی، شناختی، روانی و عاطفی تغییر می‌کند. نوع دیگر این تغییرات در بعد اجتماعی است، یعنی نوجوان از این سال‌ها به بعد در واقع تمام ارزیابی‌هایش از منظر دوستان صورت می‌گیرد. در واقع دوست در این دوره یک من کمکی و حامی من است. اغلب تغییراتی که در فضای اجــتماعی اتـــفاق می‌افتد بیشتر روی دوستان متمرکز است. به عبارت دیگر نگاه نوجوان به مسائل اجتماعی و شخصی از منظر دوستان است. بنابراین نوجوانی دوره ای پر از فراز و نشیب و تغییرات است. بخش اول با تغییر فیزیولوژیکی همراه است، بخش دوم با تغییرات روانشناختی، و گاهی هر دوی این تغییرات همزمان با هم اتفاق می‌افتد. بسیاری از نظریه پردازان و متخصصان رشد، نوجوانی را دوره ای همراه با بحران و طغیان در نظر می‌گیرند. برخی از متخصصان قائل به این هستند که نوجوانی همراه با دو طغیان هویت و همانندسازی همراه است. به این دلیل که نوجوان به دنبال هویت خود است. در واقع بحران هویت اتفاق می‌افتد و به واسطه پاسخ دادن به این بحران هویت نوجوان همانندسازی‌های مکرر دارد. برای مثال ممکن است نوجوان عکس قهرمان ورزشی یا ستاره سینما را به دیوار اتاقش بزند و خود را مشابه آنها کند، کلاس بدنسازی برود و...بنابراین در بخش‌های مختلف با این نقش‌ها همانندسازی‌های مکرر کرده و در پایان دوره نوجوان یکی از این نقش‌ها و هویت‌ها را به عنوان هویت صحیح انتخاب می‌کند. مثلا یک رشته دانشگاهی را می‌خواند و به استناد آن وارد کسب و کار مرتبط می‌شود.

از آنجا که سنین نوجوانی حساسیت‌های خاص خود را دارد و ممکن است مخاطره آمیز باشد، چگونه باید بحران این دوره را مدیریت کرد؟

بسیاری از نوجوانان به واسطه بحران بلوغ که همراه با طغیان است ممکن است همانندسازی‌شان یک مسیر انحرافی داشته باشد. برای مثال همانندسازی با مدل شیطان پرستی یا همانندسازی‌های دیگری که انتهایش به نتیجه مطلوبی منتهی نمی‌شود و ممکن است نوجوان یک هویت انحرافی را پیش بگیرد و به سمت مصرف مواد مخدر نیز برود. از این رو شاهد هستیم که بسیاری از نوجوانان به بزهکاری کشیده می‌شوند. از مسائل دیگری هم که در دوره نوجوانی اتفاق می‌افتد، بحث‌های نوجویی است. برای مثال، نوجوانان اسم، امضا، مدل مو و لباس، آرایش و... را تغییر می‌دهند. مدها و الگوها همیشه مورد نظر آنهاست. آنچه در دوره نوجوانی مهم است این است که ما باید الگوهایی را به عنوان مدیران جامعه و رسانه طراحی کنیم و آنها را به عنوان مدل و قهرمان در دسترس نوجوانان قرار دهیم، نوجوانان به دنبال هویت هستند و با این مدل‌هایی که ما می‌سازیم همانند سازی می‌کنند. در غیر این صورت مدل‌ها و ستاره خارجی می‌توانند یک قهرمان و مدل برای نوجوانان باشند که این مساله یکی از آسیب‌های مربوط به سن نوجوانی است. از این رو ضروری است که با الگوسازی مناسب نوجوانان را در مسیر درست قرار دهیم و این امر تنها فکر و اندیشه برنامه ریزانی را می‌طلبد که با این دوره و تمایل و گرایش نوجوانان آشنایی کامل دارند، وگرنه پیروی نوجوانان از مدل‌های غربی عواقبی به دنبال دارند که در پاره ای موارد غیر قابل جبران است.

والدین چگونه می‌توانند با زوایای روحی نوجوانان آشنا شوند و دوره نوجوانی را به خوبی بشناسند؟

در ابتدا باید بگویم دوره نوجوانی زمینه ساز بروز برخی اختلالات روانی مثل اختلال شخصیت است، یعنی اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلال شخصیت مرزی، اختلال شخصیت نمایشی، اختلال شخصیت اسکیزویید و سایر انواع اختلالات شخصیت را در سنین نوجوانی می‌بینیم. به عبارت دیگر در این دوره افسردگی و اختلالات شخصیت شیوع پیدا می‌کند. بنابراین فرزندپروری و تعاملاتی که والدین با فرزندان نوجوان خود دارند بسیار حساس و مهم است. معمولا نوجوانان خیلی نصیحت پذیر نیستند و والدین می‌توانند با محبت، رفاقت و صمیمیت در میان آنها نفوذ کرده و از طریق آن نوجوانان خود را حفظ کنند، چرا که آسیب‌های اجتماعی در جامعه وجود دارند و نوجوانان را تهدید می‌کنند. از سوی دیگر، همیشه به نظر می‌رسد که نوجوانان یک مدل دارند. برای مثال دایی، عمو، خاله و عمه مدل آنها هستند. ما توصیه می‌کنیم والدین از طریق افراد بانفوذ پیام‌های مدنظرشان را به نوجوانان منتقل کنند. همچنین والدین باید مطالعه داشته باشند و برای برخورد با نوجوان خود مسیر درست را پیش بگیرند. بهترین راه القای اعتماد، مدل رفتاری رفاقت و فرزندپروری مقتدرانه است. بنابراین باید حرف نوجوان شنیده و نگاهش دیده شود و در نهایت والدین تصمیم بگیرند که نوجوان چه درخواستی را انجام دهد. توصیه می‌کنیم والدین نوجوانان را نصیحت نکنند، آنها را تکریم کرده و احترام بگذارند. در واقع باید با نوجوانان با مدل رفاقتی تعامل کرد. از سوی دیگر، مدارس مقطع ششم، هفتم و نهم هم می‌توانند نقش موثری در این زمینه داشته باشند، چرا که مدارس به عنوان مکمل آموزش می‌توانند مهارت‌های زندگی، زیستن و پیشگیری از رفتارهای پر خطر را به نوجوانان یاد دهند، چون نوجوانان این روزها در معرض انواع رفتارهای پر خطر مثل استفاده از سیگار، مواد مخدر، مشروبات الکی و حتی روابط جنسی هستند. بنابراین توجه به دوره نوجوانی امری مهم تلقی می‌شود که باید آن را همواره مد نظر قرار داد.

مهسا نوری