هادی سلگی

کسی نیست که با دیدن فیلم‌های سیاه سفید دهه 50 متوجه فوج عظیم شلوارهای موسوم به «دم پا گشاد» و بقیه ملزومات آن نشود؛ درواقع این تیپ‌ها در آن زمان مد روز و از زیبایی و منزلت خاصی برخوردار بود که بدون اغراق همه اینگونه مدل‌ها را برای خود انتخاب می‌کردند؛ هرچند ممکن است مدها در طول زمان تکرار شوند، ولی بعد از مدتی دیگر کمتر کسی حاضر می‌شود از آنها استفاده کند.مثلا فرض کنید یکی را در خیابان ببنید که همان لباس‌های دهه 50 شمسی را پوشیده است. اول چه فکری می‌کنید؟بنابراین می‌بینید که مدها از قدرت زیادی برخوردارند و ممکن است عدم همراهی با آن باعث شود حتی برچسب دیوانگی هم به شما زده شود.

اما چیزی که از نظر نباید پنهان بماند این واقعیت که چند سالی است تنوع مدل‌ها بیشتر شده و به آن شدت دهه‌های گذشته لباس‌های متحدالشکل را در خیابان‌ها مشاهده نمی‌کنیم. به نظر می‌رسد هرکسی برای خود یک طرحی از نوع لباس و آرایش در نظر گرفته است؛ هرچند باز ما با صنعت مد مواجه‌‌ایم ولی این صنعت بنا به ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی تا حدودی دچار تغییر شده است.

فاصله زمانی رسیدن مد از طبقه بالا به طبقه پایین

برای تبیین این مسئله لازم است نگاهی تطبیقی بین دو زمان دهه 80 و 90 شمسی داشته باشیم؛ هرچند این دو زمان فاصله کوتاهی با یکدیگر دارند اما با توجه به گسترش ارتباطات و وسایل ارتباط جمعی در همین فاصله دگرگونی‌های زیادی رخ داده است. در دهه 80 شبکه‌های اجتماعی و ماهواره به عنوان مبلغان مدهایی جدید تا این حد زندگی‌ها را درنوردیده بودند؛ لذا بنابر تعریفی که از مد وجود دارد می‌شد در دهه 80 به راحتی شروع یک مد را در میان طبقه بالای اجتماع مشاهده کرد تا زمانی که به طبقه پایین جامعه می‌رسید. دقیقا زمانی که به پایین می‌رسید طبقه بالا مدل خود را تغییر می‌دادند. این فرآیند در دهه‌های قبل به خاطر نبود وسایل ارتباط جمعی زمان قابل توجهی به طول می‌انجامید یعنی هرچقدر به سمت گذشته برویم این فاصله زمانی بیشتر می‌شد.

اما از زمان پیدایش وسایل ارتباطی جدید دیگر نیازی نیست حتما مدل‌های جدید در خیابان دیده شوند. در هرجایی که زندگی کنی سایه مدها بر سر زندگی افراد وجود دارد و صنعت مد از این موضوع به نحو احسن استفاده می‌کند؛ به این صورت که قبلا زمان بیشتری برای فراگیری و فروش محصولات نیاز بود ولی اکنون می‌توانند در فواصل زمانی کوتاه تر، مدل‌های بیشتری را روانه بازار کنند. قبلا یک مدل چندین سال دوام می‌آورد ولی اکنون مدل‌های هفتگی و روزانه توانسته تنوع بیشتری به ظاهر افراد بدهد. انسیه پ،خانه دار، به خبرنگار روزان می‌گوید: آنچنان درگیر مدهای جدید نیست؛ دلیل هم می‌آورد: اگر قرار باشد با مد حرکت کنم باید هرروز یک مدل جدید استفاده کنم.

مد یعنی رقابت بین اشخاص طبقات بالای جامعه

برخی از جامعه شناسان ریشه مد، مدسازی و مدگرایی را در نابرابری‌های اجتماعی می‌دانند.اسپنسر معتقد است مد برعکس تشریفات موجب رقابت بین اشخاص طبقات بالای جامعه می‌شود و در واقع نوعی تقلید ناشی از رقابت است نه تقلید ناشی از پسند و ستایش. هومنز نیز می‌گوید از میان اعمالی که اشخاص انجام می‌دهند عملی که بیشتر از همه منجر به پاداش دهی شود احتمال تکرارش افزایش می‌یابد؛ لذا می‌توان گفت اگرچه شخص ممکن است در پی مدگرایی با گروه خود درگیر شود، ولی در میان همسالان خود مورد تشویق و تأیید قرار می‌گیرد. همچنین در ارتباط با جنس مخالف به موفقیت رسیده و ارزش و منزلت خود را بالاتر می‌برد؛ چون این موفقیت‌ها در راستای مدگرایی صورت گرفته‌‌اند در نتیجه این عمل مدگرایی هم بیشتر تکرار می‌شود.

مدگرایی برای عقب نماندن از جامعه

در مواقعی مثل ایام نزدیک به نوروز که همه درگیر نو کردن و خریدهای مد روز هستند، عوامل روانشناختی و جامعه شناختی مدگرایی هم قوی تر عمل می‌کنند. زهرا ک، حسابدار یک شرکت خصوصی است. 30 سال داد و مجرد است. او مدگرایی را جبری و دو علت اصلی آن را عقب نماندن از جامعه و عدم وجود زمینه‌های فراغتی می‌داند و می‌گوید: « وقتی بچه بودم با مادرم می‌رفتم بازار. سراسر بازار پر بود از لباس هایی که بوی سادگی و فرهنگ اصیل ایران را می‌داد. من همیشه عاشق کفش هایی بودم که وقتی پایم می‌کردم سراسر بازار قدیمی شهر پر می‌شد از صدای کفشهایم. کلی ذوق می‌کردم. هیچوقت فکر نمی‌کردم من ساده پوش یک روزی بخواهم دماغم را عمل کنم و بعضی لباس‌ها را بپوشم.اگر این کار را نکنم از مد عقب افتاده‌‌ام و امروزی نیستم.

زهرا معتقد است مد یک جور دویدن برای عقب نماندن است. مد در جامعه ما یعنی پر کردن اوقات فراغت چون بزرگترین تفریح شده رنگ موی جدید، برنزه کردن و... لذا مد در ایران یک جور پرکردن خلا و نبود تمام چیزهایی است که نداریم.

نوجوانان و جوانان بیشتر دنبال مد هستند

 انسیه پ، خانه دار و صاحب یک فرزند است. او می‌گوید: "در حال حاضر آنچنان به دنبال مدهای روز نیستم ولی در دوان نوجوانی بیشتر به دنبال مدل‌های جدید بودم." یکی از علت‌های اصلی مدگرایی، سن افراد است. برای مدگرایی عوامل متعددی ذکر شده است. به بیان دیگر علاوه بر زیر ساخت‌های تاریخی و اجتماعی، مدگرایی در بین جوانان از یکسری اصول و سازه‌های روان شناختی نیز تبعیت می‌کند. استقلال طلبی، تنوّع دوستی، هیجان خواهی، نقد گذشته و نوگرایی از جمله ویژگی‌های دوران جوانی است که به شدّت، تمایل به امروزی شدن و نوگرایی به درجات مختلف در هر نوجوان وجود دارد. و گواه نیاز وی به شکستن قالب‌های موجود، فاصله گرفتن از هنجارهای پیشین و رسیدن به هویتی متمایز از کسانی که پیش از او بوده‌‌اند و همچنین گرایش به فاصله گرفتن از والدین است.

مد، محصول تقلید و عدم آگاهی

درتعریف مد همیشه دو عنصر نسبی تقلید و عدم آگاهی در نظر گرفته می‌شود؛ شاید بتوان گفت هر وقت در هر جامعه‌‌ای مدهای یکسانی بصورت فراگیر دیده شود، یعنی افراد آن جامعه به طور نسبی رفتاری منفعلانه و توده وار در مقابل موضوعات جدید دارند.اما کسانی از تحصیلات بالاتری برخوردار باشند کمتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

مد باید متناسب با شخصیت فرد باشد

زهرا ص، دانشجوی پزشکی می‌گوید: من از پوشیدن و تجربه کردن وسایل، نوع آرایش و پیرایش و مدل لباس لذت می‌برم؛ اما به این معنی نیست که همیشه به دنبال مد باشم و همیشه حتی اگر مد را پیگیری کنم در کنار آن این را در نظر می‌گیرم که آیا به من می‌آید یا نه؟ فرشته ب، دانشجوی ارشد مهندسی پزشکی نیز می‌گوید: مد تا زمانی خوب است که متناسب با عقاید و شخصیت انسان باشد.من زمانی از مدل‌های تازه استفاده می‌کنم که با معیارهای زیباشناسی و فرهنگ جامعه سازگار باشد

مد تشابه است یا تفاوت؟

دکتر فردین علیخواه،جامعه شناس، درباره مد تحلیلی دارد که آن را اینگونه در میان می‌گذارد: امیل دورکیم، یکی از بنیانگذاران جامعه شناسی معتقد است تفاوت جوامع جدید با جوامع قبل را می‌توان در دو کلمه « تشابه» و « تفاوت» خلاصه کرد. در جوامع قدیمی، آدم‌ها شبیه هم اند. یعنی مانند هم می‌پوشند، می‌خورند، می‌گردند و در کل مانند هم فکر می‌کنند. ولی در جوامع جدید تفاوت‌ها یعنی تنوّع و گوناگونی بیشتر می‌شود. این ویژگی در عرصه‌های مختلف زندگی قابل مشاهده است. مثلا شغل آدم‌ها در جوامع قدیمی عمدتا کشاورزی است ولی در جوامع جدید هزاران شغل به وجود می‌آید. خلاصه آنکه خیلی چیزها در جوامع قدیمی «مشابه» و در جوامع جدید؛ «متنوع» است.

مد، مردم را شبیه هم می‌کند

وی می‌گوید: در جوامع جدید، مد یکی از آن پدیده هایی است که دیدگاه جامعه شناسانی نظیر دورکیم را زیر سئوال می‌برد. یعنی وقتی یک مد فراگیر شد در فاصله کوتاهی بسیاری از مردم شبیه هم می‌شوند. البته درست است که این شباهت همان شباهتی نیست که در جوامع قدیمی وجود داشت. در اینجا فرد انتخاب می‌کند که از یک مد پیروی کند ولی در جوامع قدیمی چندان انتخابی وجود نداشت. در واقع « اجبار» و « انتخاب» نقطه تفاوت دو نوع جامعه است. ولی اصل تفاوت که ویژگی جامعه جدید است زیر سئوال رفته است. البته برخی از جامعه شناسان معتقدند که در جامعه جدید هم نوعی اجبار وجود دارد. چرا که وقتی یک مد فراگیر شد فرد برای به دست آوردن « تأیید اجتماعی » جامعه مجبور می‌شود از آن پیروی کند. در غیر این صورت ممکن است با عکس العمل جامعه مواجه شود.

مد برای ایجاد هویت مستقل

به گفته این جامعه شناس بسیاری از مردم به این دلیل اولیه سراغ مد می‌روند که می‌خواهند متفاوت به نظر برسند و برای خودشان هویت مستقلی داشته باشند. ولی آیا مد می‌تواند این خواسته را تأمین کند؟ روزی یک جامعه شناس در یکی از کلاس هایش تحقیق کوچکی انجام داد. از هر یک از دانشجویانش که شلوار جین مدل « لوی 501 » پوشیده بودند پرسید "چرا این شلوار را انتخاب کرده اید"؟ تقریبا همه آنان گفتند چون می‌خواهیم متفاوت باشیم و هویت خاص خودمان را داشته باشیم. استاد در پایان رو به آنان کرد و گفت "تعجب می‌کنم که چطور ممکن است 25 نفر از 30 نفرتان یک شلوار را بپوشید و بعد تصور کنید که متفاوت هستید. این امکان پذیر نیست. آن 5 نفر متفاوت ترند یا شما؟"

مد قدرت یکسان سازی دارد

سال گذشته ریش موسوم به داعشی در بین بسیاری از پسرهای ایرانی مد شد. هر کسی را در خیابان‌های شهرهای بزرگ می‌دیدید- که پیرو این مد است، تصور می‌کردید که همین چند ساعت قبل او را در خیابان دیگری، در تلگرام یا در یکی از شبکه‌های ماهواره‌‌ای دیده اید. مد قدرت یکسان سازی دارد. مد به ظهور هویت‌های مستقل مجال نمی‌دهد. برای همین هنرمندان که یکی از دغدغه‌های اصلی شان تفاوت و تمایز است همواره سعی می‌کنند به هیچ مدی پایبند نباشند و اتفاقا خودشان در جلوی صف بایستند و هدایتگر جریان مد باشند.

رسانه‌ها مد را می‌سازند

علیخواه معتقد است در دنیای امروز معمولا این رسانه‌ها هستند که مد را می‌سازند. او در این زمینه می‌گوید: مدتی قبل خبرنگاری از من پرسید که "به نظر شما هم اکنون گرایش‌های فرهنگی مردم به کدام سمت است"؟ گفتم امکان دارد با هم به پشت بام برویم؟ تعجب کرد و گفت چرا؟ گفتم "باید جهت دیش‌های ماهواره را ببینم!" توضیح دادم زمانی بیشتر دیش‌ها به سمت ترکیه بود، مدهای جامعه ایران ترکیه زده شد. بعد دیش‌ها به سمت اروپا یا همان هاتبرد چرخید. موهای بلوند مد شد و شهرت شکیرا از بسیاری از خوانندگان ایرانی پیشی گرفت. باز دیش‌ها به سمت عرب یا ماهواره عرب ست چرخید. جامعه ایران عرب زده شد! آرایش عربی یا خلیجی همه گیر شد.البته نباید کتمان کرد که دخالت نهادهای رسمی در موضوع مد و پوشش باعث شده است تا جامعه نتواند در کمال آرامش درباره انتخاب هایش تأمل و بررسی و بحث کند و مدام در موقعیت واکنش و مقاومت قرار می‌گیرد.

تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر تنوع مدها

به گفته این جامعه شناس باید خوشحال بود که با رشد شبکه‌های اجتماعی بویژه اینستاگرام و امکان وسیع تبادل ایده ها، خلاقیت‌ها و عکس‌های مربوط به مد و لباس و در کنار آن کاهش استقبال از شبکه‌های ماهواره ای، در یکی دو سال گذشته گوناگونی و تنوع که ویژگی جامعه امروز است بیشتر شده است. این را باید به فال نیک گرفت.

انتهای پیام/