1396/04/01

در سال‌های اخیر، شبکه‌های اجتماعی به عنوان بزرگ‌ترین دستاورد اینترنت و فضای مجازی به دلایل مختلف از جمله نامحدود بودن ارتباطات، بی‌هویت بودن، بی‌نیازی به مکان و ‌زمان برای کاربران و... با اقبال عمومی مواجه شده است.

هر کاربر به تناسب اهداف خود، فعالیت‌هایش را در این فضا گسترش می‌دهد. از وقتی اینترنت و دیگر ابزارهای نوین ارتباطی، تولید و مورد استفاده قرار گرفته است، بسیاری از افراد سهولت در برقراری ارتباطات را بزرگ‌ترین دستاورد برای بشر می‌‎دانند.

این درحالی است که فناوری‌های نوین ارتباطی در کنار ارائه خدمات، آسیب‌های متعددی را به جامعه بشری تحمیل می‌کنند. امروزه بهره‌مندی از انواع وسایل ارتباط جمعی، توسعه و پیشرفت‌های لحظه‌ای گردش اطلاعات در جوامع بشری، چالش‌های نوپدید را در میان خانواده‌ها و قشر جوان جامعه در پی داشته است. درواقع تهدیدهای آن به مراتب وسیع‌تر و اثرگذارتر از فرصت‌هایش است.

در دنیای کنونی، کمتر جوان و نوجوانی را می‌توان یافت که حداقل یک گوشی تلفن همراه مجهز نداشته باشد و با عضویت در شبکه‌های اجتماعی، مشغول رد و بدل کردن اطلاعات و اخبار در حوزه‌های گوناگون و مختلف نباشد. این در حالی است که در برخی مواقع این مراودات منجر به بروز مشکلات برای افراد حاضر در فضاهای مجازی می‌شود. آنچه در ادامه می‌خوانید نظرات مجید صفاری‌نیا، روانشناس، درباره تهدیدها و فرصت‌ها در فضای مجازی است.

ما در عصر ارتباطات زندگی می‌کنیم. در این عصر انسان‌ها به‌گونه‌ای دوزیست شده‌اند، یعنی از یک‌سو در محیط واقعی زندگی می‌کنند و از سوی دیگر، در محیط مجازی فعالیت دارند. آیا این مساله می‌تواند برای کاربران دوگانگی شخصیت، بی‌هویتی و دیگر مشکلات روحی و روانی را به دنبال داشته باشد؟

براساس بررسی‌های انجام‌شده، نمی‌توان گفت که افراد با استفاده از فضای مجازی و فعالیت در فضای واقعی، دوگانگی در شخصیتشان ایجاد می‌شود. در واقع فعالیت در این دو فضا تاثیرات ویژه خود را دارد. به عبارت دیگر با توجه به محور تهدید در فضای مجازی باید تاکید کرد که این فضا می‌تواند مشکلات متعددی به دنبال داشته باشد. درواقع هرگونه فعالیت در فضای مجازی را نمی‌توان به معنای از دست دادن هویت افراد دانست.

تبعات روانی و اجتماعی این مساله چیست؟

فعالیت افراد در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به شکل بیمارگونه می‌تواند تبعات مخرب به دنبال داشته باشد. اگر فرد با فعالیت در دو فضای مجازی و واقعی به شکل طبیعی روند زندگی خود را دنبال کند، نمی‌توان گفت او دچار یک بحران یا آسیب در زندگی شده است. حضور در فضای مجازی می‌تواند به‌تدریج افراد را به سمت فردگرایی سوق دهد. این در حالی است که نمی‌توان تاثیر این فعالیت را در افراد شدید دانست، چون افراد می‌توانند به میزان معقول در شبکه‌های اجتماعی فعالیت داشته و به این شکل از امکانات این فضا بهره‌مند شوند. بنابراین نمی‌توان به این امر تاکید کرد که فرد با فعالیت در فضای مجازی هویت خود را از دست می‌دهد.

چند‌درصد افراد جامعه به شکل افراطی از فضای مجازی استفاده می‌کنند‌؟

بروز هرگونه افراط یا تفریط در هر مساله‌ای می‌تواند فرد را با مشکلات متعددی مواجه کند. فضای مجازی از پیامدهای عصر جدید است. این در حالی است که بشر یک موجود سازگار با طبیعت است. با بررسی رویدادها در دهه‌های اخیر، باید تاکید کرد که در ابتدا فعالیت در زمینه فضای مجازی با آتاری، پلی‌استیشن و با گذشت زمان با دستگاه‌های جدیدتر وارد زندگی اکثر افراد شده است. امروزه نیز شاهد دستگاه‌هایی با مکانیزم‌های پیشرفته هستیم؛ به نظر می‌رسد بشر خود را با این امر سازگار کرده است. برای کاربران، استفاده‌های افراطی از فضای مجازی می‌تواند جنبه بیمارگونه داشته باشد. هر فرد با به‌کارگیری افراط و تفریط در هر کار با مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌شود. برای مثال، افراد در مصرف افراطی غذا با مشکلات گوارش، چاقی و مشکلات قلبی مواجه می‌شوند. افراد در هر اقدام باید تعادل را رعایت کنند. برای مثال، اگر فرد از هیجان‌های بیش از حد برخوردار باشد، این امر برای او ناهنجاری‌های متعددی به همراه دارد. همچنین استفاده از فضای مجازی نیز بیش از اندازه می‌تواند بار منفی داشته باشد. هم‌اکنون مساله‌ای تحت عنوان اعتیاد اینترنتی مطرح است. در این وضعیت برخی افراد با استفاده افراطی از این ابزار ارتباطی، ساعت‌ها در شبکه‌های اجتماعی سرگرم هستند. در ضمن تعداد افراد استفاده‌کننده افراطی از فضای مجازی در کشور محدود است.

برای درمان این افراد چه اقداماتی باید انجام شود؟

فرد باید تحت درمان مشاوران و روانشناسان قرار گیرد. فرد به این ترتیب باید با مراجعه به درمانگران، اعتیاد به فضای مجازی را ترک کند. در اصل بروز عادت‌های افراطی به فضای مجازی یا هر وسیله دیگر، نشان از یک اتفاق غیرعادی در فرد دارد. افراد برای درمان این بیماری باید از سوی مشاوران و روانشناسان تحت درمان حرفه‌ای قرار گیرند.

بیش از 50‌درصد کاربران ایرانی از شبکه اجتماعی تلگرام استفاده می‌کنند. فرهنگ استفاده از فضای مجازی در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ درواقع با بررسی تاثیرات فضای مجازی در کشور می‌توان به شکل صریح تاثیرات مثبت و منفی آن را تفکیک‌شده مورد ارزیابی قرار داد؟

در این زمینه تاکنون مطالعه منسجمی انجام نشده است، اما تاکید می‌کنم که فضای مجازی همچون یک شمشیر دولبه است. برای مثال، در دست داشتن چاقو به‌ظاهر هیچ ‌اشکالی برای یک فرد ندارد، اما وقتی از این وسیله به شکل نامناسب استفاده شود، می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیر فراوان برای کاربر به دنبال داشته باشد. فضای مجازی نیز برای توسعه بشر، توسعه علم و تکنولوژی و برای امنیت بشر به وجود آمده است. در این وضعیت، این فضا با عملکرد مثبت و منفی فراوانی روبه‌روست.

براساس بررسی‌های انجام شده، بیشترین مساله مورد توجه کاربران در فضای مجازی چیست؟ با توجه به وسعت اطلاعات در این فضا چگونه می‌توان به دغدغه‌های افراد هر مرز و بوم دست یافت؟

براساس بررسی‌های انجام‌شده کلیدواژه‌های جست‌و‌جوی افراد در هر کشور متفاوت است. درواقع اولویت و فراوانی کلیدواژه‌ها گواه توجه افراد به مسائل مختلف است.

با این تفاسیر می‌توان استفاده از فضای مجازی را به شکل علمی و مناسب مورد توجه قرار داد، چون افراد با بهره‌گیری از این فضا دیگر دغدغه‌ای تحت عنوان مسافت نداشته و می‌توانند در هر مکان و زمان از دستاوردهای دنیای امروز بهره‌مند شوند.

کشور ما از بیشترین کاربر فضای مجازی برخوردار است. این فناوری به‌حدی ارزشمند است که نمی‌توان گفت آسیب‌های آن از مزایایش بیشتر است. درواقع استفاده از فضای مجازی در فرایندهای اطلاعاتی و ارتباطی از فراوانی قابل توجهی برخوردار است. در این شرایط، کاربران افراطی یا استفاده‌کنندگان منفی از این ابزار چندان محسوس نیستند. در اخبار حوادث، مسائل متعددی در قالب سرقت یا کلاهبرداری‌های اینترنتی منتشر می‌شود. با این تفاسیر باید آسیب‌های تهدید‌کننده این فضا از طریق فرهنگسازی در جامعه و اقدامات لازم در زمینه افزایش آگاهی و ایمنی کاربران در فضای مجازی به کار گرفته شود. باید دست‌اندرکاران امر با تدوین الگوهایی در زمینه فضای مجازی حتی‌الامکان نرخ آسیب‌های ناشی از فضای مجازی را در کشور کاهش دهند.

زهرا سلیمانی