1398/03/18

امروزه تملق نه تنها در زندگی روزمره فردی بلکه در زندگی اجتماعی به ویژه دنیای سیاست نیز می‌تواند مورد توجه تحلیلگران اجتماعی قرار گیرد. این تحلیل ها تملق را فقط پدیده‌ای فردی و شخصی در نظر نمی گیرد بلکه به ابعاد اجتماعی و دلایل اشاعه آن در ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می‌پردازد.

این نوشتار کوتاه مقدمه‌ای است بر تحلیل پدیده‌ای که پیش از این بیشتر در سطوح خرد و از منظری اخلاقی مورد بحث قرار می‌گرفت. منظر تحلیلی جدیدی که توسط دیگران نیز می‌تواند گسترش پیدا کند.

تملق را می‌توان انتساب دروغ یا غلوآمیز صفت‌هایی به فرد یا افراد تلقی نمود که جامعه آنها را ارزشمند تلقی می‌کند؛ به این معنا که فرد فاقد این صفت است یا صفت به آن درجه و یا شدتی که ادعا می‌شود در فرد وجود ندارد. تملق گاهی محتوای اجتماعی و فرهنگی و گاهی محتوای علمی یا مذهبی دارد، برای تحقق تملق یا چاپلوسی سه جزء انسانی لازم است: فرد متملق ، تملق شونده و جماعت مطلع از تملق به عنوان بستر اجتماعی تحقق تملق. این سه جزء را می‌توان "مثلث تحقق تملق" نامید.

اگر تملق فاقد بستر اجتماعی باشد جنبه فردی و شخصی دارد اما در صورتیکه تملق به نحوی محقق شود که علاوه بر خود تملق شونده، جماعتی از افراد نیز از آن مطلع شوند جنبه اجتماعی پیدا می‌کند. در عصر رسانه و گسترش فضاهای مجازی جنبه اجتماعی تملق اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. محتوای تملق از شخصیت ها، در شکل‌های مختلف رسانه‌ای به صورت شفاهی، مکتوب ، دیداری و شنیداری بازنشر می‌شود.

شدت مقاومت و واکنش در برابر تملق و مدح غلوآمیز متاثر از زمینه‌های انسانی و اجتماعی است. این عوامل را بر اساس سه ضلع "مثلث تحقق تملق" می‌توان مورد بررسی قرار داد:

الف- فرد متملق

نقطه شروع تملق، انتساب دروغ یا غلوآمیز صفت‌هایی ارزشمند به فرد یا افراد است. اگر افراد جامعه به نحوی تربیت شوند که تملق و مدح غلوآمیز در آن ضد ارزش تلقی شود و به خاطر آن از منافعی بهره مند نشوند زمینه ها و انگیزه‌های روانی تملق بسیار کاهش می‌یابد.

ب-  تملق شونده

تملق بدون تصدیق، تایید و حداقل سکوت فرد تملق شونده نمی تواند محقق شود. معمولا" از نظر طبقه و رتبه اجتماعی، فرد متملق از تملق شونده در رتبه پایین تری قرار دارد. فرد تملق شونده با وجود اطلاع از انتساب دروغین یا غلوآمیز صفتهای ارزشمند اجتماعی به خود، به دلایل مختلف روانی و اجتماعی قدرت تکذیب و مقابله با آن را ندارد. در مقام تشبیه در این حالت، فرد تملق شونده توسط فرد یا جماعتی که از اشاعه این تملق سودمند می‌شوند گروگان گرفته می‌شود. در این گروگانگیری اجتماعی، فرد تملق شونده هراس دارد که در صورت تکذیب و مقابله با تملق، بخشی از جریان مورد حمایت خود را از دست خواهد داد و حتی در آینده فرد یا افراد متملق به جریانی ضد او تبدیل خواهند شد. از منظری دیگر، این گروگانگیری بعد اخلاقی نیز دارد؛ به این معنا که تکذیب تملق ممکن است به نوعی تخریب شخصیت فرد متملق تلقی شود.  البته ممکن است فرد تملق شونده خود نیز در این میان منافعی داشته باشد و بی میل نباشد که برای تثبیت جایگاه خود در میان جماعت شنونده به این صفت‌ها منتسب شود.

ج-بستر انسانی و اجتماعی

در عصر رسانه، واکنش اجتماعی به  تملق را نمی‌توان محدود به افرادی دانست که در محل تملق حضور داشته‌اند بلکه با توجه به ابزارهای رسانه‌ای موجود، افرادی نیز که از طریق رسانه از محتوای تملق مطلع می‌شوند در این واکنش اهمیت دارند. کاربران فضای مجازی به محتوای تملق‌های رسانه‌ای شده واکنش‌های مختلفی نشان می‌دهند. این محتوا ممکن است مورد تصدیق و تحسین و یا نقد و بررسی و حتی استهزاء و تمسخر قرار گیرد. ترکش‌های این نقدها و تمسخرها ممکن است به کاهش محبوبیت شخصیت‌های سیاسی مطرح منجر شود.

نقد محتوای مطالب تملق آمیز همیشه کار آسانی نیست؛ چراکه این نقد در مخالفت با انتساب صفتهای ارزشمند به فرد تملق شونده می‌تواند به نوعی نقد فرد تملق شونده و متملق تلقی شود. این مساله به ویژه درباره شخصیت های مطرح سیاسی و مذهبی می‌تواند جرات و جسارت نقد را از محتوای مطالب تملق آمیز سلب کند. تملق به عنوان یک معضل اجتماعی همیشه با دو معضل دیگر ترس و تزویر همراه است. در جوامعی که راه نقد آزاد بسته شود افراد ضعیف برای پیگیری منافع خود مجبورند در کلبه ترس و تزویر زندانی شوند. اینچنین جوامعی حتی با وجود وقوع تحولات رو به رشد و اعطای آزادی‌های مدنی و سیاسی به واسطه سابقه تاریخی و فرهنگی به سختی می‌توانند خود را از این معضل رها کنند.

در اینچنین جوامعی علاوه بر توده‌های مردم، شخصیت های مطرح سیاسی نیز در دام تله‌های تملق گرفتار می‌شوند و ابتکار عمل خود را به دست افراد متملق می‌سپارند. بر این اساس شخصیت‌های مطرح برای در امان ماندن از آثار بد اجتماعی تملق باید خود را از  دام گروگان گیری اخلاقی و اجتماعی تملق رها کنند و با شجاعت در مقابل تملق افراد و یا گروه ها مقاومت کنند و با قبول هزینه‌های این مقابله الگویی مناسب برای تربیت توده‌های عامه در راه زدودن جامعه از صفت تملق گویی باشند.

علی میرزامحمدی

انتهای پیام/