| جامعه و شهروند 1395/03/01 |
 |
| وقتی شب امتحان شب سرنوشت است |
خیلی‌ها از شنیدن واژه «خرداد» که به معنای فصل امتحان، نمره و قبولی است بیم داشته و داریم. با فرا رسیدن ایام امتحانات، دلهره دانش‌آموزان هم شروع می‌شود. آنان در هر سن و سالی که باشند بازهم چون نگرانی‌های مختلف مربوط به درس خواندن در ذهن‌شان شکل می‌گیرد دچار اضطراب و ترس از امتحان می‌شوند. گروهی از دانش‌آموزان عصبانی، افسرده، پریشان، ناراحت و مضطرب می‌شوند و گروهی دیگر، چنان آشفته و نگران می‌شوند که پاسخ سوالات ساده را هم از یاد می‌برند. هر چند داشتن کمی اضطراب و دلهره در ایام امتـحانات امری طبیعی و معقـول است، چرا که مـوجب حرکت و انگیـزه دانش‌آموزان برای یادگیری و موفقیت می‌شود، اما اگر این نگرانی به حدی برسد که تاثیر منفی بر روند آموزش روزانه آنها بگذارد و مانعی برای پیشرفت آنها شود، غیرطبیعی و نامعقول است. علت تشویش بیش از اندازه گروهی از دانش‌آموزان، عدم استفاده درست آنها از نیروی فکری - ذهنی‌شان است. آنها می‌توانند با کمی تلاش، برنامه‌ریزی و به کارگیری روش‌های گوناگون کاهش اضطراب، موفقیت خود را در امتحان‌ها تضمین کنند. اضطراب امتحان نوعي اشتغالي ذهني است كه خودكم‌انگاري و ترديد در مورد توانایي‌هاي فرد را به همراه دارد و اغلب باعث ارزيابي منفي و عدم تمركز حواس و واكنش‌هاي جسماني نامطلوب مي‌شود. از هر دانش‌آموزی بپرسيد پر هول و هراس‌ترين شب‌هاي زندگي‌ات كدام شب‌ها بوده‌اند به احتمال ۹۰ درصد شب‌هاي امتحان را به خاطر می‌آورد. عصبي بودن، آرام و قرار نداشتن، احساس خستگي، سرگيجه، افزايش ضربان قلب، بي‌حالي، تنگي نفس، تعريق، لرزش، بيخوابي، دلهره، سردرد، بي‌اشتهایی و دلشوره از علائم استرس است که ممکن است در فرد به وجود بیاید. ترفند‌هایی برای یادگیری اورژانسی بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان در شب امتحان به یاد درس و مطالب بیان شده در کلاس می‌افتند. همین امر می‌تواند با تبعاتی همچون اضطراب، استرس و فراموشی همراه باشد. این در حالی است که بسیاری از دانش‌آموزان قبول دارند زمانی که دقیق‌تر و عمیق‌تر مطالعه می‌کنند اضطراب امتحان در آنها به حداقل کاهش می‌یابد. این امر نیز بدان دلیل است که هرچه درباره موضوعی بیشتر بدانند مهارت و اعتماد بیشتری نسبت به دانسته‌های خود پیدا می‌کنند. داشتن اعتماد به نفس در زمان گذراندن امتحانات به منزله امید برای موفقیت است. به طور حتم، این گروه از دانش‌آموزان با اتکا به تلاش و کوشش خود می‌توانند با آرامـش و آسـودگی سـر جلسـه امتحان بروند و آزمون‌شان را با کمترین دلهره و تشویش پشت سر بگذارند. لیلا در مقطع کارشناسی ارشد جامعه شناسی تحصیل می‌کند. او درباره فصل امتحانات می‌گوید: من شاغل هستم و به این دلیل مدیریت زمان و مطالعه درس‌ها برایم مشکل است. به همین دلیل اغلب مطالعه دروس به شب امتحان موکول می‌شود و نتیجه این می‌شود که هر قدر که می‌خوانم باز مطالب چندان در ذهنم نمی‌ماند. این در حالی است که بسیاری از دوستان مصرف قرص‌هایی برای افزایش تمرکز را پیشنهاد می‌کنند، اما تاکنون جرات خوردن این قرص‌ها را نداشته‌ام. به گفته او استفاده از این قرص‌ها بر خلاف تاثیر مقطعی با تبعات منفی فراوانی همراه است. پسرک لجباز در شب امتحان نوید محصل کلاس دوم است. به گفته معلم‌هایش او باهوش است، اما برخی مواقع حتی با وجود اینکه جواب سوال‌ها را می‌داند هیچ رغبتی به نوشتن جواب‌ها ندارد. به گفته مادرش در امتحان املا سال گذشته نمره خوبی نگرفت و نتوانست این امتحان را با موفقیت پشت سر بگذارد. پسرک بسیار بازیگوش و لجباز است. او به دلیل توجه‌های پدرش به نوعی خودمختار تربیت شده است. مادر از دست این اخلاق فرزندش به ستوه آمده و با اینکه او را نزد مشاوره برده است، می‌گوید: نوید هیچ مشکلی ندارد و بیش‌فعال است و بازخوردها و تفکرات ذهنی خود را به سرعت انتقال می‌دهد. مادر نوید می‌افزاید: کارشناسان وجود چنین رفتاری را در کودکان معمولی می‌دانند، اما در این روزهای امتحان مدیریت این بچه سخت است. هر چیز که می‌خواهد برایش تهیه می‌کنم تا بهانه‌ای برای لجبازی و درس نخواندن نداشته باشد. مادرش می‌افزاید: معمولا كودكان بيش‌فعال، كم‌تمركز، پرتحرك و پرجنب‌وجوش و مرتب در حال دويدن و پريدن‌اند. آنها دست به كارهاي خطرناك مي‌زنند و نمي‌توانند عواقب عملكرد خود را پيش‌بيني كنند. این در حالی است که دیگر بچه‌ها وقتي دست به كار خطرناكي مي‌زنند و دچار آسيبي مي‌شوند، معمولا عبرت مي‌گيرند. تلاش‌های بی‌ثمر نعیمه در طول سال تحصیلی درس می‌خواند و حتی در خوابگاه به دوستانش هم آموزش می‌دهد، اما سر جلسه امتحان به دلیل اضطراب برخی نکات را فراموش می‌کند. او که از این موضوع ناراحت است می‌گوید: هیچ کس به اندازه من درس نمی‌خواند، اما نمی‌دانم چرا هیچ وقت بر اساس میزان تلاش و سعی خود نمره مطلوب کسب نمی‌کنم. او عدم تمرکز و وجود افکار مزاحم را تنها دلیل بروز چنین پیامدهایی می‌داند و می‌افزاید: عدم تمرکز باعث شده از زندگی عقب بمانم و همین امر برایم زجرآور است. این دختر جوان با بیان اینکه فردی بلندپرواز است خودش را قانع می‌کند و می‌افزاید: برای دستیابی به اهداف باید تلاش کرد، اما چگونگی سعی، تلاش و راهنمایی‌های اصولی می‌تواند فرد را در دستیابی به هدفش کمک کند. نمره۲۰ انتظار والدین از فرزندان مونا تک فرزند است. او همیشه دوست دارد نمره عالی کسب کند. همین امر باعث شده تا والدین همیشه ازاو انتظار نمره۲۰ داشته باشند. او درباره درس خواندنش می‌گوید: من تلاش می‌کنم نمره مطلوب کسب کنم، اما با تاکیدهای خانواده و تلاش‌های آنها به نوعی دچار عذاب وجدان و استرس شده‌ام. از عدم توانایی در بر آورده کردن نیازهای آنها بیم دارم. او که به انتخاب رشته‌اش برای سال آینده می‌اندیشد، می‌گوید: پدرم علوم تجربی و مادرم ریاضی فیزیک را پیشنهاد می‌کنند و خود من هم هنر را دوست دارم، حال مانده‌ام که چه رشته‌ای را انتخاب کنم. تاثیر مخرب استرس در شب‌های امتحان یک روانشناس هم می‌گوید: در تحقیقات روان‌شناسی موضوع اضطراب شب امتحان مورد بررسی قرار گرفته است. در این بررسی نشان داده شده که دانش‌آموزان یا دانشجویان نگران نسبت به آزمون اضطراب و استرس مضاعفی را متحمل می‌شوند و به این ترتیب یادگیری افراد دچار مشکل می‌شود. عباسعلی الهیاری می‌افزاید: یادگیری به معنای درونی‌سازی مطالب است و وقتی افراد به اضطراب و استرس دچار هستند به نسبت یادگیری آنها با مشکل رو‌به‌رو می‌شود. برای مثال یک دانش‌آموز یا دانشجو با یک یا دو بار خواندن مطلب را یاد می‌گیرد، اما در صورت وجود استرس یا اضطراب فرد با ۱۰ بار خواندن هم مطلب را یاد نخواهد گرفت. به گفته او مدیریت استرس یا اضطراب به خانواده و ویژگی افراد مربوط می‌شود، آن هم به این دلیل که باید والدین تمرکز خود را روی بهره‌گیری از ظرفیت و قابلیت‌های فرزندشان معطوف کنند نه اینکه معیار فرزندشان را قبولی یا نمره مطلوب بدانند. باید دانست که ایجاد حس رقابت در بین افراد چندان مناسب نیست و این امر باعث نادیده گرفتن توانایی فرزندان می‌شود. از دیگر عوامل تاثیرگذار در افزایش استرس و اضطراب در افراد می‌توان به اهمیت نتیجه امتحان توجه داشت. در این فرایند افراد بدون هیچ لذت از فعالیت‌های خود فقط به نمره فکر می‌کنند و این امر درس خواندن یا هر عمل دیگری را برایشان زجرآور می‌کند. وی می‌افزاید: باید نظام آموزشی از نمره‌گرا به ارزشیابی مناسب و یادگیری لذت‌بخش سوق پیدا کند. الهیاری درباره عدم وجود تمرکز در بین برخی افراد می‌گوید: در ابتدای مطالعه تمرکز در ۱۵ دقیقه اول به وجود می‌آید و اینکه برخی انتظار چندین ساعت تمرکز از دانش‌آموزان و دانشجویان دارند چندان مناسب نیست. هر از چند گاهی باید با تغییر شرایط و فعالیت‌ها به بازیابی تمرکز دست پیدا کرد. به گفته او تمرکز در هر فرد با توجه به ساختار روان‌شناسی و تفاوت‌ها با فرد دیگر در تضاد است. معمولا افراد به خودی خود متمرکز هستند و توانایی تمرکز دارند، اما برخی از افراد آن‌طور که باید توانایی افزایش تمرکز خود را ندارند. الهیاری می‌گوید: با توجه به بهداشت روانی می‌توان بر اساس ذائقه‌های فردی تنوع ایجاد کرد تا به این ترتیب با اغنای روحی به بازیابی انرژی خود پرداخت. زهرا سلیمانی |