استفاده از دوچرخه در حمل و نقل شهری جایگاه ویژه‌ای دارد، به گونه‌ای که بنا به اظهار نظر کارشناسان از مزایایی متعدد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی برخوردار است. امروزه با توجه به رشد سریع شهرنشینی و مراحل گذار به توسعه یافتگی استفاده از دوچرخه در حمل و نقل حائز اهمیت است. هرچند باید متذکر شد که با توجه به وضعیت نامناسب ترافیک به کارگیری سیستم‌های پایدار حمل و نقل به عنوان یک عامل حیاتی در اقتصاد کشور ضرورتی اجتناب ناپذیر برای کاهش بخشی از این مشکلات تصور می‌شود.

همان گونه که می‌دانیم استفاده از دوچرخه در کشورهای دیگر دارای جایگاه ویژه‌ای است تا جایی که افراد نه از روي ناچاري بلكه به انتخاب خود اين وسيله نقليه سـالم، مفيـد و با صـرفه را در سـفرهاي كوتـاه و حتـي متوسط جايگزين خودرو و ديگر وسايل نقلیه می کنند. به عنوان مثال در کشور آلمان سهم متوسط دوچرخه براي سفرهاي شهري، بين سال‌هاي1972- 1995 از پنج درصد به 12 درصد افزایش یافته است. هرچند طی سال‌های اخیر سهم دوچرخـه از سـفرهاي محلـي در هلند 30 درصد، دانمارك 20 درصد، آلمان 12 درصد و سوئد 10 درصـد اسـت.

آسان بودن استفاده یکی از ابتدایی‌ترین مزایای دوچرخه سواری در حمل و نقل شهری است، چراکه بسیاری از افراد با ساز و کار آن آشنایی دارند، طبق تحقیقات به عمل آمده دوچرخه از نظر مصرف انرژی با صرفه ترین وسیله نقلیه شناخته شده است، به گونه ای که انرژی ای که انسان برای راندن آن طی مسافتی تقریبا معادل 400 کیلومتر صرف می کند، فقط برابر با انرژی یک لیتر بنزین است. همچنین انرژی لازم برای ساخت یک صد دوچرخه با انرژی تولید یک خودرو برابری می کند. از سوی دیگر باید متذکر شد که استفاده از دوچرخه جای کمی را در فضای شهری اشغال می کند. از این دوچرخه گزینه مناسبی برای کلانشهرهای مملو از خودرو است، چرا که در ترافیک های سرسام‌آور با استفاده از دوچرخه دیگر نیازی به صرف زمان های طولانی در ترافیک نیست. تراکم و توقف های اجباری برای دوچرخه در مقایسه با وسایل نقلیه دیگر کمتر اتفاق میفتد. همچنین استفاده از دوچرخه آسان و سریع تر از دیگر وسایل نقلیه است. همچنین بنا به اظهار نظر پزشکان استفاده از دوچرخه در فضای راکد شهری راه مناسبی برای رسیدن به تندرستی خواهد بود، به گونه ای برای کاهش وزن و رهایی از بیماری های قلبی و عروقی استفاده از دوچرخه گزینه مناسبی است.

حفاظت از محیط زیست را می توان از دیگر مزایای دوچرخه سواری نام برد، چرا که متاسفانه به‌دلیل بیش از اندازه از وسایل نقلیه شخصی شاهد آلودگی بیش از اندازه و همچنین تخریب محیط زیست هستیم، از این‌رو می توان با استفاده از دوچرخه در حمل و نقل درون شهری گام مناسبی برای حفاظت از محیط زیست برداشت. پیدا کردن سریع جای پارک را می توان در زمره دیگر مزایای استفاده از دوچرخه در حمل و نقل درون شهری برشمرد، چرا که برای پارک دوچرخه در خیابان و معابر شهری دیگر نیازی به صرف زمان طولانی نیست. این در حالی است که امروزه افراد برای پارک خودرو خود باید زمان طولانی و هزینه گزافی را پرداخت کنند. از این رو کارشناسان شهری معتقد هستند، استفاده همگانی از دوچرخه می تواند پایان کابوس جای پارک در شهرهای بزرگ و پرجمعیت باشد.

ایجاد اشتغال و رونق استارت آپ  ها را نیز می توان از دیگر مزایای استفاده از دوچرخه در حمل و نقل شهری عنوان کرد چرا که می توان با راه اندازی اپلیکیشن های مخصوص کرایه دوچرخه و رزرو اینترنتی آن هم زمینه اشتغال را برای افراد بیشتری فراهم کرد و هم اینکه به توسعه پایدار و کاهش آلودگی کمک شایانی کرد.

*بررسی عوامل موثر در استفاده از دوچرخه

پر واضح است که ابتدایی ترین عامل در استفاده از دوچرخه در حمل و نقل شهری عوامل فرهنگی است، چرا که تجربه ثابت کرده با فرهنگسازی مناسب می توان به راحتی شاهد افزایش استفاده از دوچرخه در سطح شهرها شد. هر چند تا به امروز در این خصوص اقدامات چندانی صورت نگرفته است.

توپوگرافی شهر نیز یکی دیگر از عوامل موثر در استفاده از دوچرخه است، چرا که در صورت مناسب بودن فضای شهری افراد به راحتی می توانند از دوچرخه استفاده کنند، چرا که باید در نظر داشت به حرکت در آوردن دوچرخه رابطه مستقیمی با انرژی و قدرت فیزیکی دوچرخه سوار دارد. به عنوان مثال در مناطقی که شیب خیابان زیاد است، به طور حتم دوچرخه سوار مجبور به صرف انرژی بیشتری نیز است. این در حالی است که در خیابان های مسطح و هموار دوچرخه سوار انرژی کمتری را صرف خواهد کرد. بنابراین به راحتی و در مدت زمان بیشتری می تواند از دوچرخه استفاده کند.

تامین زیرساخت های لازم را می توان یکی دیگر از عوامل استفاده همگانی از دوچرخه دانست، چرا که در حال حاضر زیرساخت  های استفاده از دوچرخه در حمل و نقل درون شهری فراهم نشده است. به عنوان مثال هنوز در مراکز اصلی شهر خطوط ویژه دوچرخه وجود ندارد یا در صورت مشخص کردن فضا برای عبور و مرور دوچرخه سواران این فضا را موتورسواران به خود اختصاص داده اند. وضع قوانین مناسب را از دیگر عوامل همگانی شدن استفاده از دوچرخه است.

به طور کلی باید یادآور شد که امروزه به دلیل جای خالی قوانین لازم بسیاری از افراد به استفاده از دوچرخه تمایل چندانی ندارند، چرا که در مرحله سلامت و امنیت آنها هنوز تامین نشده است و سپس اینکه در صورت بروز حادثه ای هیچ قانونی برای حمایت از آنها وجود ندارد که این عوامل خود باعث شده تا افراد کمتری به دوچرخه سواری در شهرها روی بیاورند.

ارائه تسهیلات مناسب به دوچرخه سواران را می توان راهکار دیگری برای استفاده هرچه بیشتر از دوچرخه در حمل و نقل شهری دانست. به عنوان مثال تعیین مسیرهای ویژه، ارائه کلاه‌های ایمنی یا در اختیار گذاشتن دوچرخه با قیمت پایین‌تر می تواند انگیزه استفاده از دوچرخه را در میان عموم مردم افزایش دهد. چیدمان فعالیت های شهری و چگونگی دسترسی به آنها نیز در استفاده از دوچرخه تاثیرگذار خواهد بود، چرا که طبق تحقیقات صورت گرفته در کلانشهرها که فاصله میان محل سکونت، مراکز خرید یا مراکز اشتغال به کار زیاد است، به طور افراد کمتر از دوچرخه برای فعالیت-های روزانه خود استفاده می کنند. از این‌رو بسیاری از کارشناسان پیشنهاد می دهند تا در برخی از نقاط شهری مانند مراکز اصلی افراد به جای استفاده از اتوبوس از دوچرخه استفاده کنند.

از طرف باید یادآور شد که بافت فرسوده گزینه مناسبی برای استفاده از دوچرخه است، چرا که در این فضاها خیابان ها و کوچه ها باریک هستند، استفاده از خودرو در بیشتر معابر این محله ها سخت و در برخی از موارد غیرممکن است. بنابراین استفاده از دوچرخه می-تواند برگ برنده ای در حمل و نقل درون شهری این مناطق باشد.

ایجاد پارکینگ برای دوچرخه را می توان یکی دیگر از عوامل موثر در استفاده همگانی از دوچرخه دانست، چرا که پارکینگ های دوچرخه علاوه بر امنیت برای دوچرخه از ایجاد آلودگی های بصری در سطح شهر نیز جلوگیری خواهد کرد.

استفاده از پلاک برای دوچرخه نیز می تواند در استفاده هر چه بیشتر آن در حمل و نقل درون شهری موثر باشد، چرا که می توان با این مهم شاهد نظم بخشیدن هر چه بیشتر به وضعیت دوچرخه و دوچرخه سواری در شهرها بود.

*بررسی دلایل استفاده نکردن ازدوچرخه در شهری

شایان ذکر است که مهم ترین دلیل در استقبال پایین افراد از دوچرخه سواری را می توان در پدیده انگ زنی جامعه دانست، چرا که در بیشتر موارد این باور در میان افراد جامعه وجود دارد که بیشتر افرادی که از دوچرخه برای حمل و نقل درون شهری استفاده می کنند. از منزلت و شان اجتماعی بسیار پایینی برخوردار هستند. از این‌رو بسیاری از افراد برای دور ماندن از پدیده ناهنجار انگ زنی به هیچ وجه از دوچرخه برای سفرهای کوتاه شهری استفاده نمی کنند. نبود امنیت لازم برای دوچرخه سواران از دیگر دلایل استقبال نکردن افراد از دوچرخه سواری در کلانشهرها است، چرا که امروزه دوچرخه سواران اگر دچار حادثه ای شوند، از هیچ حمایت قانونی برخوردار نیستند. همچنین به دلیل مشخص نشدن اینکه دوچرخه سواری پیاده روی است یا نوعی از حمل و نقل درون شهری. بنابراین به هنگام ایجاد صدمات برای دوچرخه سوار مجری قانون دچار سردرگمی خواهد شد. اشغال مسیرهای ویژه دوچرخه سواری توسط موتورسواران یا کسبه خود در زمره دیگر دلایل استفاده نکردن مردم از دوچرخه برای حمل و نقل درون شهری است، چرا که همان گونه که در سطح شهر شاهد هستیم. امروزه بسیاری از خطوط ویژه دوچرخه سواری به جولانگاهی برای موتور سواران تبدیل شده است.

شهرام محمدپور