لعیا نورانی زنوز/ آگاهی بخشی گزاره ای است که می تواند انسان را به سمتی به حرکت درآورد که جز حق چیزی نبیند و علیه باطل به پا خیزد. در واقع جان مایه مبارزه با ایستایی و جمود و رشد و تعالی یک جامعه وجود انسان های آگاه، آرمانخواه، مبارز و دغدغه مند است.

از آنجاییکه دانشگاه مظهر آگاهی بخشی آحاد جامعه و یک عقلانیت خودبنیاد است، دانشجویان به عنوان قشر آگاه، فرهیخته و نخبه می توانند حرکت جمعی و سیال نیل به نیکی را به ارمغان آورند.

مهمتر اینکه فعالیت های دانشجویی یک فرصت بزرگ و تمرینی برای جامعه پذیری نسل جوان است تا با بهره گیری از خرد جمعی بتوانند این نقش تمرینی را در جامعه به صورت تخصصی و حرفه ای انتقال دهند و تاثیرگذار باشند چه بسا در طول تاریخ اقدامات جنبش دانشجویی و همنوایی و همراهی آنها با خط سیر جامعه یکی از مولفه های تاثیرگذار بوده است، اما آیا جنبش دانشجویی در شرایط فعلی آنچنان که بایسته و شایسته این سازه رفیع است توانسته به نقش آفرینی بپردازد و به آرمان های خود دست یابد؟

نای قلم در آستانه روز دانشجو برای بررسی وضعیت کنونی تشکل های دانشجویی، موانع پیش روی فعالیت ها و راهکارهای پویا کردن دانشجویان با دکتر علی معین فر؛ جامعه شناس و مدرس مراکز آموزش عالی آذربایجان غربی به گفت وگو پرداخته است که متن کامل آن را باهم می خوانیم.

جنبش دانشجويي يكي از مستمر ترين، پايدارترين و تاثيرگذارترين جنبش هاي اجتماعي و مدني ايران است که رد پاي آن در خیلی از تحولات بزرگ و مهم سياسي، اجتماعي ايران مشاهده مي شود، بفرمایید تعریف شما از جنبش دانشجویی چیست و در دهه های اخیر این جنبش چه فراز و فرودهایی را داشته است؟

جنبش دانشجویی به مجموعه فعالیت ها و نقش آفرینی هایی گفته می شود که تشکل ها و گروه های مختلف دانشجویی انجام می دهند و رویکردهای مختلفی در بازه های زمانی گوناگون به خود گرفته است، این فعالیت‌ها که کمی پس از تأسیس دانشگاه تهران به عنوان اولین دانشگاه در ایران از اوایل دههٔ بیست آغاز شده و با فراز و فرودهایی همراه بوده است توانسته در مقاطعی و زمان های خاصی در سرنوشت تاریخی ایران تاثیرگذار باشد.

در حالت کلی می توان به شش مرحله از تاریخ جنبش دانشجویی اشاره کنیم که مرحله اول به پیش از کودتای 28 مرداد و پیدایش حزب توده در ایران به عنوان سازمان یافته ترین حزب چپ ایران بر می گردد.

مرحله دوم جنبش دانشجویی که یک شاخه آن در خارج از کشور تحت عنوان کنفدراسیون معروف بوده است، مرحله سوم پایگاه دانشجویی جنبش چریکی در پیش از انقلاب اسلامی ایران، مرحله چهارم فعالیت های سیاسی دانشجویان پس از انقلاب که مصادف می شود با انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها، مرحله پنجم دانشجویان اسلامگرا پیش و پس از انقلاب و مرحله ششم سال های بعد از دوم خرداد را شامل می شود.

اگر بخواهيم يك دورنماي كلي از وضعيت دانشگاه در دوران قبل از انقلاب داشته باشيم چطور مي توانيم آن را ترسيم كنيم؟ دانشگاه قبل از انقلاب چه جايگاه و وضعيتي داشت؟

من به دوران پس از خروج رضا شاه از کشور اشاره می کنم که با آزادی گروه ۵۳ نفره چپ، حزب توده شکل گرفت. پس از آن اتحادیه دانشجویی حزب توده که زیر نظر سازمان جوانان حزب توده بود، فعالیتش را در دانشگاه آغاز کرد. برای اولین بار، این سازمان در دانشکده داروسازی دانشگاه تهران به فعالیت پرداخت و با گذشت ۲ سال محدوده فعالیت اتحادیه به دانشکده‌های حقوق، فنی، ادبیات و کشاورزی نیز تسری یافت.

سرعت نفوذ این گروه مارکسیستی در دانشگاه تا به حدی بود که در سال ۱۳۲۵ و تنها با گذشت ۳ سال کلیه دانشکده های دانشگاه تهران را فرا می گیرد، در سال ۱۳۲۷ و هم‌زمان با غیرقانونی اعلام شدن حزب توده در ایران، اتحادیه دانشجویی هم امکان فعالیت قانونی را از دست می دهد و بدین جهت حزب توده اقدام به تشکیل سازمان دانشجویان دانشگاه تهران می کند و این سازمان ارتباط تشکیلاتی قوی با انجمن بین‌المللی دانشجویان پراگ که در شرق اروپا بوده برقرار می کند.

از ابتدای تأسیس اتحادیه دانشجویی و سپس سازمان دانشجویان، با گذشت زمان ایدئولوژی چپ‌گرا مارکسیستی به صورت گسترده در جامعه ما گسترش پیدا می کند. در این شرایط گروه دیگری از دانشجویان تحت عنوان دانشجویان نیروهای اسلام گرا در کنار ملی گرایان لیبرال برای رقابت با توده‌ای‌ها در دانشگاه ها تشکیل می شود که هم خواهان مبارزه تنگاتنگ با ایدئولوژی مارکسیستی بودند و هم اینکه در رابطه با مسائل و مشکلات جامعه ایرانی بحث و گفتگو با سایر دانشجویان می کردند.

بدین ترتیب بود که انجمن اسلامی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به عنوان اولین گروه اسلام گرا در سال ۱۳۲۲ تأسیس و سازمان دانشجویی جبهه ملی هم در سال ۱۳۲۹ برای مقابله با توده‌ای‌ها تشکیل شد.

در بیانات خود به کنفدراسیون اشاره فرمودید، بفرمایید این سازمان متشکل از چه کسانی بود و چه اهدافی را دنبال می کرد؟

کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی – اتحادیه ملی معروف به "کنفدراسیون" سازمانی بود متشکل از دانشجویان ایرانی مقیم خارج که به طور عمده در اروپای غربی و ایالات متحده بودند، گرچه ابتدا به این هدف بنیان نگذاشته بود، اما در یکی دو دههٔ قبل از انقلاب ۵۷ به یکی از سازمان‌های مخالف رژیم سلطنتی ایران بدل شد و جمع کثیری از دانشجویان ایرانی را علیه حکومت بسیج کرد. مهم‌ترین سال‌های فعالیت این کنفدراسیون دهه‌های ۶۰ و ۷۰ بود که در این سال‌ها مهم‌ترین بلندگوی اعتراض نیروهای مخالف رژیم ایران به حساب می‌آمد.

پایگاه دانشجویی جنبش چریکی در ایران پیش از انقلاب چه رویکردی داشت؟

اگر این موضوع را بخواهیم بررسی کنیم بر می گردد به اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه که جنبش دانشجویی چپ به شدت با رژیم پهلوی مبارزه مسلحانه درگیر بودند و قالب و نگاه رادیکالی به مسائل داشتند لذا به این نقطه رسیدند که با رژیم پهلوی باید به صورت مسلحانه درگیر شد و آن را سرنگون کرد.

این گروه‌ها که با تکیه بر الگوهای آمریکای لاتین، آفریقا، آسیای جنوب شرقی انجام می‌گرفت، دارای چهره‌هایی الگو از مناطق مختلف همچو مائو (چین)، کاسترو و چه گوارا (کوبا)، فرانتس فانون (الجزایر) و جیاپ (ویتنام) بودند که روش‌های گوناگون آن‌ها را به عنوان راه‌های مفید جهت مبارزه مورد استعمال قرار می‌دادند.

کدام گروه‌ها از جریان دانشجویی یارگیری می‌کردند؟

سازمان چریک های فدایی خلق ایران (فدائیان مارکسیست) که ایدئولوژی مارکسیستی داشتند و معتقد به مبارزه مسلحانه با رژیم پهلوی بودند، سازمان مجاهدین خلق ایران (مجاهدین اسلامی) که در اوایل پیدایش خود ایدئولوژی اسلامی داشتند و متاثر از اندیشه های آیت الله طالقانی، مرحوم بازرگان و سایرین بودند، مارکسیست های منشعب از مجاهدین خلق (مجاهدین مارکسیست)، گروه‌های کوچک اسلامی محلی چون گروه ابوذر در نهاوند، گروه شیعیان راستین در همدان، گروه الله اکبر در اصفهان، گروه والفجر در زاهدان. گروه‌های کوچک مارکسیست که در دو گروه مستقل و وابسته می‌توان تقسیم‌بندی کردد. مستقل مثل سازمان آزادیبخش خلق ایران، گروه لرستان و سازمان آرمان خلق؛ و شبکه‌های متعلق به احزاب سیاسی طرفدار مبارزه مسلحانه مانند گروه توفان، سازمان انقلاب حزب توده، حزب دموکرات کردستان و اتحادیه کمونیست‌ها.

با مطالعه تاریخچه این گروه ها می بینیم که هسته اولیه بسیاری از این گروه‌ها از جنبش دانشجویی بود و در ایئولوژی، مرامنامه و اساسنامه خود مبارزه مسلحانه و جنگ چریکی را به عنوان آخرین حربه برای سرنگونی رژیم پهلوی ذکر کرده اند.

فعالیت های سیاسی در دانشگاه ها بعد از انقلاب چگونه شکل می گیرد؟

در سال 57 که آرام آرام جرقه های انقلاب در جامعه زده می شود، پیش زمینه هایی لازم بود که یکی از آنها فوت ناگهانی و مشکوک علی شریعتی در خارج از کشور و بعد از پنج ماه فوت مشکوک مصطفی خمینی فرزند ارشد حضرت امام خمینی(ره) بود و این حوادث باعث شعله‌ور شدن آتش زیر خاکستر جنبش دانشجویی می شود و دانشجویان برای اولین بار در کلاس‌های خود دقایقی به احترام شهدای ۱۵ خرداد و درگذشت دو نفر سکوت می کنند و آرام آرام دانشگاه ها همراه با مردم ایران به نهضت اسلامی می پیوندند.

چه گفتمانی در آن ایام در دانشگاه ها شکل گرفت؟

گفتمانی که در اواخر دهه 50 در دانشگاه ها شکل گرفت گفتمان اسلامی بود. بیشتر دانشجویان و انجمن اسلامی دانشجویان خود را با مردم انقلابی ایران هماهنگ کردند و گروه های چپ نیز کماکان دانشگاه ها را به عنوان مقری برای فعالیت های خود قرار دادند تا اینکه در یک مقطعی انقلاب فرهنگی شروع شد و فعالیت گروه های دانشجویی و جنبش های دانشجویی چپ در ایران متوقف شد و این گروه ها به صورت زیرزمینی به فعالیت های خود ادامه دادند.

پس از انقلاب که دانشگاه ها باز شد انجمن های اسلامی به شدت فعال شدند و این جنبش دانشجویی تشکیلاتی را تشکیل دادند تحت عنوان اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان و سازمان دانشجویان مسلمان که به پیدایش دفتر تحکیم وحدت منجر شد.

انتهای پیام/