ضعف جامعه مدنی و نبود احزاب قوی و قدرتمند، فضا را برای افراد و جریان هایی فراهم می کند که با سوار شدن بر موج شکاف ها و نارضایتی های مردم و طرح شعارهای عوام فریبانه، تیشه به ریشه دموکراسی و نهادهای برخاسته از آن می زنند.

با روی کارآمدن دولت اعتدال گرا بار دیگر طبقه متوسط به جایگاه واقعی خود نزدیک شد. این در حالی بود که طبقه متوسط دچار ضعف و تنزل شده و از جایگاه واقعی خود دور شده بود. با این حال به نظر می رسد دولت باید عزم خود را برای تقویت هر چه بیشتر طبقه متوسط جزم کند تا این طبقه از نقش حاشیه ای خارج شود. زیرا طبقه متوسط پیشران توسعه جوامع بوده و نقش بی بدیلی در پویایی جامعه مدنی دارد.

به باور تحلیلگران، بهشت تفکرهای عوامگرایانه یا پوپولیستی جایی است که جامعه مدنی و احزاب شکل و انسجام پیدا نکرده اند یا ضعیف هستند. در واقع نگرش های عوامگرایانه زمانی شکل می‌گیرد که امکان خردورزی در جامعه مسدود یا اندک شده باشد و امکان بروز احساسات، عواطف، قراین و منافع آنی شدت یافته و جامعه دچار نوعی نابسامانی باشد.

در چنین شرایطی است که به جای حل و فصل مشکلات و ارائه راهکار، تنها ایجاد شبهه و کوبیدن بر طبل ناامیدی، میدان دار عرصه اجتماعی و سیاسی می شود. در این میان شبکه های اجتماعی نیز به دلیل گسترده بودن اطلاعات و مشخص نبودن صحت و سقم برخی اخبار و مطالب فضای مناسبی را برای عوامگرایان فراهم ساخته و آنها با استفاده از این شبکه ها سعی می کنند افکار عمومی را به سمت خود بکشانند.

پربیراه نیست اگر بگوییم در چنین شرایطی تقویت و بسط جامعه مدنی می تواند تا حدودی جامعه را از افتادن در دام عوامگرایان بازدارد. مشارکت سیاسی و اجتماعی بالای توده های مردم، بالا بودن فهم و شعور سیاسی جامعه، قانونمداری، تحرک سیاسی و اجتماعی، وجود فضای باز سیاسی، عدم تمر کز قدرت ، نقد پذیری منابع قدرت، رقابت سیاسی سالم، وجود فضای دمکراتیک و تکثر گرائی از مولفه های جامعه مدنی هستند. همانگونه که پیشتر گفته شد شکل گیری این خصایص مستلزم ایجاد بستر های مناسب در جامعه است.

همچنین تقویت جامعه مدنی، پاسخگویی را به امری متداول مبدل می سازد؛ به این معنی که افراد و جریان های سیاسی به دلیل حس نظارتی که بر رفتار و رویکردهای آنان وجود دارد، سعی می کنند که به سمت فساد گرایش پیدا نکنند. بنابر این تقویت جامعه مدنی جایگاه برجسته ای در فسادزدایی در جوامع بشری دارد.

توجه به این نکته ضروری است که پایگاه اصلی جامعه مدنی در میان طبقه متوسط است؛ زمانی که طبقه متوسط به دلایل اقتصادی و سیاسی آسیب‌پذیر یا خیلی ضعیف می‌شود، آن گاه ریزش و گرایش آن به سمت رویکردهای عوامگرایانه بیشتر می‌شود. تقویت طبقه متوسط به عنوان موتور توسعه می تواند مانع افتادن جامعه دردام عوامگرایی شود. طبقه متوسط نقشی سازنده، آگاهی بخش و متعادل کننده دارد. در این میان نخبگان جامعه نیز بیشتر در لایه های مختلف طبقه متوسط کارویژه مهمی دارند. بدون توجه به نقش این طبقه توسعه نه شدنی است و نه اثر گذار.

البته یکی از اصلی‌ترین آسیب های نهادهای مدنی در جامعه ما این است که هر چند شکل می‌گیرند، اما همچنان نابالغ و به صورت توده ‌وار و بدون سازمان و به شکل ژله ‌ای باقی می مانند. دولت بنیادبودن از دیگر آسیب هایی است که برخی نهادهای مدنی به آن مبتلابه شده اند. از طرفی دیگر نیز کوتاه مدت بودن جامعه، پایین بودن سطح تحمل، مدارا و گفت وگو خود عاملی برای گسترش نیافتن جامعه مدنی در ایران است.

تجربه ثابت کرده که در صورت وجود نهادهای مدنی نحیف و اثر اندک نهادهای نظارتی در کوتاه مدت اعتماد عمومی کاهش یافته و در بلند مدت بر کارایی نظام های اداری، مشروعیت نظام سیاسی و مطلوبیت نظام فرهنگی و اجتماعی اثرهای نابهنجاری برجای گذاشته و در نهایت جامعه را به سمت افول خواهد کشاند.

از آن جایی طبقه متوسط پرچمدار عقلانیت و اعتدال در جامعه است و بار توسعه بیشتر بر عهده این طبقه است، گریزی جز تقویت طبقه متوسط و جامعه مدنی نداریم.

لیلا نوری