ندا عبدی/ آذربایجان غربی از زیباترین و بکرترین طبیعت های ایران و حتی جهان را دارد. همسایگی پوشش گیاهی، کوه و دره، دریاچه و تالاب، سد و جنگل و حتی بیابان در طبیعت این استان، چیزی است که هویتی ماورایی به آن داده است. در کنار همه این زیبایی های طبیعی، باغات و مزارع زیبا و سرسبز و گل های رنگارنگی که در میان باغ ها و چمن ها، حصار باغ ها و... مشاهده می شود، چشم اندازی بدیع به آن بخشیده است. اما آنچه این زیبایی ها را چند برابر می کند، ردیف هایی از درختچه و یا درخت به نام بیدمشک است که با شکوفایی اش، نوید بهار و بیداری طبیعت را به مردم می دهد.

اما گل های درختان بیدمشک در طبیعت نمی ماند و این روزها از هر کوی و برزن که گذر می کنید، بویی خوش مشامتان را نوازش می دهد. بوی خوش «عرق بیدمشک».

عرق گیری سنتی در منازل، پیشواز بانوان از بهار

هر چند رسم و رسوم گذشته با ورود فناوری و صنعت به جوامع رو به افول به نظر می رسد و سنت آن رونق سابق را ندارد، اما این روزها با وجود دغدغه های بانوان برای خانه تکانی و خرید عید، در کوچه های ارومیه و برخی شهرستان های استان بوی خوش عرق بیدمشک به مشام می رسد و جان ها را نوازش می دهد. روبروی مسجد اعظم ارومیه، ورودی بازار میوه و تره بار از خیابان بعثت و یا هر جای دیگر بازار تاریخی شهر، می توان بساط های گسترده فروشندگان این گیاه خوشبو، زیبا و نافع را دید، بوئید و حس کرد.

فریبا حصاری یکی از بانوان مشتری بیدمشک در بازار است که با فروشنده چانه می زند.

او می گوید: هر سال قبل از عید عرق بیدمشک را در حیاط خانه مان می کشیم و با آب گرمی که در فرایند تهیه اش تولید می شود، فرش و قالیچه هایمان را می شوییم. اگر عرق بیدمشک نباشد، انگار پذیرایی عید چیزی کم دارد! قیمت باز هم مثل سال گذشته بالاست، ولی ارزش دارد و اگر گرانتر بود باز هم باید می خریدم!

«نی قازان»؛ فناوری ثبت ملی شده عرق گیری

این روزها بازار فروشندگان «نی قازان» نیز گرم است. نی قازان نوعی فناوری محلی برای استحصال عرقیات است که با ورق گالوانیزه ساخته می شود و دستگاه تبخیر و میعان بیدمشک است.

یکی از پژوهشگران و مردم شناسان استان با اعلام اینکه سال ها قبل فناوری استحصال خانگی عرقیات استان با عنوان «نی قازان» ثبت ملی شده است، می گوید: بگذارید از دستگاهی که قبل از نی قازان وجود داشت بگویم! این نوع عرق گیری شامل استفاده از دیگ (قازان) و کاسه ای کوچک بود. به این ترتیب که پس از پر کردن دیگ از گیاه بیدمشک و پر کردن داخل آن از آب، کاسه کوچکی را روی گیاه قرار می دادند. دهنه دیگ را با تشت بزرگ یا مجمعه ای که نخی از وسط به آن متصل بود، بسته و دور آن را با خمیر مسدود می کردند. با روشن کردن آتش زیر دیگ و جوشیدن آن، بخارهای حاصل از طریق بند یا پارچه نخی متصل به مجمعه، در کاسه داخل دیگ می چکید و عرق به دست می آمد.

حسن سپهرفر می افزاید: بعدها با بالا رفتن تجارب و دانش های عمومی مردم و به ویژه بانوان در این زمینه، ابزار دیگری به نام «نی قازان» درست شد که در مدل قدیمی آن به جای نی، ظرف سفالی به شکل تشت به نام «سه هن» وجود داشت. نی قازان از جنس گالوانیزه ساخته شده که کار عرق گیری از محصولات گیاهی را بر عهده گرفته و تسهیل می کند.

وی اظهار می دارد: حفاظت از شیوه های سنتی تولید عرقیات با حفظ کیفیت و بسته بندی مناسب برای تامین بازارهای داخلی و خارجی و نیز بازاریابی و فروش مناسب این محصولات نیز حایز اهمیت است. همچنین فرهنگ سازی در میان افراد برای ترویج استفاده از این نوشیدنی های سالم بومی در راستای کاربردهای طبی، بهداشتی و خوراکی نیز اهمیت خاصی دارد.

کامتان به شیرینی نقل ارومیه

در بیشتر خیابان های ارومیه، حداقل یک یا دو نقل فروشی می توان پیدا کرد که دیگ های مسی در آن می چرخند و نقل هایی خوشبو تولید می کنند. حالا دیگر خلاقیت هم به تولید نقل اضافه شده و ویترین نقل فروشی ها بجز بوی خوش بیدمشک، طعم و رنگ هایی هم به خود گرفته است! اما هنوز هم نقل بیدمشک حرف اول را می زند.

یکی از تولیدکنندگان معروف نقل در ارومیه می گوید: پدر من حدود صد سال پیش این حرفه را بنیان گذاشت. بادام را در بیدمشک می انداختیم دو بار تا رنگ و طعم بیدمشک بگیرد و بعد فرایند درست کردن نقل شروع می شد.

نوبختی افشار می افزاید: شکر را می جوشانیم و شیره را درست می کنیم. همین که دست بزنیم و به اصطلاح بند شود (غلیظ شود)، یعنی شیره آماده است. بادام را در دیگ میریزیم و گرم می کنیم. شیره را آرام آرام با ملاقه به دیگی که بادام در آن گرم شده، اضافه می کنیم و دستگاه می چرخد تا به اصطلاح، شیره به خورد بادام برود و سفید شود.

وی در پایان می گوید: انواع نقل بادامی، بیدمشکی، گردویی، گل محمدی، زعفرانی و پسته ای داریم. البته خلاقیت هم گاهی به خرج می دهند، اما در اصل، نقل بیدمشک قدمت بالاتری دارد و نقل را با عطر و طعم بیدمشک بیشتر می پسندند.

بیدمشک را بشناسیم

شناسایی درختچه های بیدمشک از ظاهر آن کار سختی نیست، البته برای کسانی که حداقل یک بار آن را از نزدیک یا از طریق تصویر دیده باشند.

یک کارشناس باغبانی درباره خصوصیات ظاهری بیدمشک می گوید: بیدمشک درختچه و یا درختی است دو پایه که ارتفاع آن تا 8 متر می رسد. در زیر پوست و بر روی چوب این درخت برجستگی های تیزی دیده می شود. مسعود جوابده با بیان اینکه این گیاه دارای پوست خاکستری کبود بوده و صاف یا کمی شیاردار است، می افزاید: جوانه های آن گلدار تخم مرغی با نوک کوتاه و یا تیز هستند. روی برگ سبز تیره و پشت آن کرک دار و روشن بوده و برگهای درختان ماده معمولا بیضی شکل و پهن تر از درختان نر و پشت آنها کبود رنگ است.

وی با اشاره به اینکه در اصطلاح محلی به گل آذین نر این گیاه، «پیش پیشا» می گویند، ادامه می دهد: اندازه گل آذین نر در حدود 3.5 سانتیمتر و گل آذین ماده در حدود 9 سانتیمتر است و به طور کلی قبل از باز شدن برگ ظاهر می شوند. اندام مورد بهره برداری همان گل آذین ها یا شاتون های پایه نر بیدمشک هستند.

ویژگی های اکولوژیکی بیدمشک

درخت بیدمشک دیر زمانی است که در اطراف باغهای میوه و کنار جویبارها و رودخانه ها به صورت خودرو یا پرورشی خودنمایی می کند و به نوعی حصار باغ ها نیز به حساب می آید. اما فلسفه این کاشتن و رویش ها چیست؟

مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی درباره ویژگی های درخت بید مشک می گوید: بیدمشک آب دوست است و رطوبت زیادی می خواهد. به این دلیل کشاورزان برای جلوگیری از فرسایش خاک و هم چنین از ساییدگی جویبارها در اطراف زمین های زراعی و باغات می کارند.

«عزیز امانی» می افزاید: این درختچه با اکثر خاک های موجود در ایران سازگار بوده در خاک های رسی و رسی-شنی رشد مناسبی دارد و کیفیت گل آن بهتر است. این درخت به عنوان درخت اصلی در مزارع کمتر کاشته شده و در اطراف مزارع به فاصله حدود نیم الی یک متر از هم کاشته می شوند.

وی اظهار می دارد: بیدمشک با گرما و سرما سازگار بوده و انطباق پذیر بوده و در صفر درجه شاخه های بید رویش می کند و در پنج درجه به گل دهی می رسد.

سنبله معطر بیدمشک و کلی خواص

بیدمشک به لحاظ خواصی که دارد، از گیاهان دارویی نافع محسوب شده و از نظر قیمت نیز از گران ترین عرق های موجود در بازار است. این خواص که گاهی منحصر به فرد است، باعث شده بیدمشک مشتری های جهانی داشته باشد.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در گفتگو با خبرنگار ایانا، معرفی بیدمشک را اینگونه آغاز می کند: بیدمشک گیاهی از خانواده بید با سنبله های معطر بوده و اسانس این گیاه از خواص درمانی فراوان برخوردار است.

عبداله فتح اله زاده با بیان اینکه این گیاه نافع تب بر و ضد التهاب بوده و در تقویت قلب و دستگاه عصبی موثر است، می افزاید: این خواص از موادی از جمله سالیسین، فنول و فلاوونویید ناشی می شود که در پوست، برگ و سنبله های این گیاه به فراوانی یافت می شوند.

وی با اشاره به خاصیت عرق بیدمشک در رفع کم خونی، ناراحتی های قلبی و تسکین اعصاب، می گوید: این گیاه مقوی قلب بوده و سردرد و عطش را رفع می کند. همچنین مقوی معده بوده، برگ بید مشک قابض و عصاره برگ بیدمشک مسهل بلغم، صفرا، صرع،  تب با لرز و برای باز کردن انسداد کبد و یرقان مفید است.

فتح اله زاده با بیان اینکه عرق گل ها از خوردن خود گل مفیدتر است، اضافه می کند: قطره این گیاه در گوش برای پاک کردن چرک مفید بوده و خوردن عرق شکوفه آن برای خفقان گرم و تب های گرم نافع است. همچنین صمغی که از برگ بید مشک گرفته می شود مقوی دید چشم است.

برداشت بیش از 700 تن بیدمشک در آذربایجان غربی

اواخر اسفند ماه و روزهای قبل از بهار، موعد نخستین شکوفه های بیدمشک در ارومیه و سایر شهرستانهای استان است. پیام آوران بهار، اولین محصولاتی هستند که بی هیچ چشمداشت مراقبتی، زیبایی و رایحه خوش را به طبیعت و سلامتی را به انسان ها ارزانی می دارند و کشاورزان را به سطح باغ ها می کشانند.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی با بیان اینکه بیدمشک از محصولات کم هزینه و پر درآمد است، به خبرنگار ایانا می گوید: کار برداشت این محصول از اواخر اسفند ماه آغاز و با توجه به منطقه برداشت، 15 تا 30 روز ادامه دارد.

اسمعیل کریم زاده با بیان اینکه حداکثر زمان چیدن تا گرفتن عرق 72 ساعت است، می افزاید: بعد از این زمان از کیفیت عرق کاسته می شود.

وی با اعلام اینکه به ازای یک کیلو گل تازه 2 تا 3.5 لیتر عرق استحصال می شود، اضافه می کند: در آذربایجانغربی 30 هکتار بیدمشک به صورت حاشیه کاری و در کنار جوی های آب وجود دارد که بیشتر این سطح در شهرستان ارومیه است.

کریم زاده با اعلام خبر برداشت سالانه بیش از 700 تن گل نر از بیدمشک کاری ها،   به تولید بیش از 1.5 میلیون لیتر عرق بید مشک از این محصول اشاره و اظهار می دارد:  تهیه عرق بیدمشک در آغازین روزهای بهار یکی از سنت های قدیمی خانواده های آذربایجان غربی به ویژه ارومیه است. تهیه عرق از این گیاه که هم به شکل صنعتی و هم به شکل سنتی صورت می گیرد، در شهرستان ارومیه رونق بسیاری دارد.

وی می گوید: استفاده از عرق بید مشک در تهیه نقل، شیرینی و شربت نیز به سبب عطر و طعم و بیش از همه خاصیت شفابخشی آن در منطقه متداول است و اکنون بیدمشک ارومیه علاوه بر کشورمان در آن سوی مرزها نیز به عنوان سوغات ویژه این دیار زبانزد است.

انتهای پیام/