در روزهای نزدیک به انتخابات برخی افراد بی صلاحیت آن‌چنان صاحبنظر می‌شوند که موج انتخاباتی در فضای مجازی به راه می‌اندازند، به گونه ای که جهتگیری جناحی انواع پیام رسان‌ها به وضوح روشن است و در این بین آنچه مهم است هدایت درست کاربرانی است که در این فضا قرار دارند.

اسماعیل قدیمی، کارشناس ارتباطات و استاد دانشگاه، درباره تاثیر شبکه‌های مجازی و پیام رسان‌ها در شکل دادن به افکار عمومی در انتخابات می‌گوید: مدیران رسانه‌ها و مدیران سیاسی و فرهنگی کشور باید با سیاستگذاری و مدیریت درست، ابزار هدایت جامعه را فراهم کنند و کاربران شبکه‌های اجتماعی را به سمت و سوی درست هدایت کنند. قطعا پیام رسان‌ها در انتخابات آینده ما تاثیرگذارند، همان‌طور که در انتخابات گذشته بسیار موفق عمل کردند، چون در لحظات آخر می‌توانند بسیج احساسی تشکیل دهند و با ارائه آمار و ارقام افراد بی طرف را تحریک کنند که به کاندیدای مورد نظر رای دهند.

نقش وسایل ارتباط جمعی در جوامع چگونه است؟

به طور طبیعی نظام‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و کل جامعه نیازمند یک رسانه و یک وسیله ارتباط جمعی هستند. البته تمامی این موارد به جامعه مدرن برمی گردد، یعنی در جوامع مدرن بدون تردید یکی از الزامات، نهادها و ساختارهای صد درصد مورد نیاز وسایل ارتباط جمعی است، چون جامعه مدرن از یک پراکندگی جغرافیایی، تقسیم کار فوق العاده گسترده و اتمی کردن افراد جامعه برخوردار است. این در حالی است که جامعه مدرن به شدت افراد را متفرق می‌کند، یعنی نظام ارزشی و هنجاری را تغییر می‌دهد و جامعه سنتی را از یکپارچگی خارج می‌سازد.

از سوی دیگر، در جامعه مدرن منابع اطلاعاتی بسیار گسترده و متنوع شده و از این رو تنوع فکری فوق العاده زیاد و سلایق گوناگون ایجاد می‌شود. بنابراین این جامعه فوق العاده پراکنده و اتمی یک الزام فوق العاده هم دارد و آن به وجود آمدن سیستم‌های ارتباط جمعی است.

به عبارت دیگر وسایل ارتباط جمعی از روزنامه ها، مجلات، رادیو و تلویزیون شروع می‌شوند و به وسایل ارتباط جمعی الکترونیک و شبکه‌های اجتماعی می‌رسند. طبیعی است که جامعه به شدت پراکنده با تنوع فکری و سلایق گوناگون نیازمند ابزارهایی است که با انسجام ارتباط خود را حفظ کرده و یک همبستگی حداقل اجتماعی ایجاد کند.

در واقع جامعه نیازمند نظام‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی پیچیده است و بر همین اساس وسایل ارتباط جمعی نقش کلیدی را در ایجاد این وحدت دارند، چون بدون هیچ وسیله پیچیده امروزی می‌توان از طریق ابزارها و جمعی از افراد یک روستا را کنترل کرد، ولی ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که علاوه بر تفاوت ها، تقسیم بندی ها، تفرق و تنوع فکری که بین افراد جامعه وجود دارد انواع و اقسام نیازها متنوع شده است، تا جایی که وظیفه وسایل ارتباط جمعی است که بتوانند در یک همگرایی بسیار منطقی افراد جامعه را متحد کنند. این در حالی است که در جامعه ما همبستگی حداقلی از طریق وسایل ارتباط جمعی نیز به وجود نیامده است.

شما به ناکارآمدی وسایل ارتباط جمعی اشاره داشتید. این مساله چه تبعاتی را به دنبال دارد؟

با این شرحی که بنده داشته ام قطعا وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌های اجتماعی ایفای نقش می‌‌کنند و در یک جامعه پیشرفته امروزی شاهد هستیم که رسانه‌ها بر اساس تحولات نظام اجتماعی، سیاسی، اقتصادی شکل می‌گیرند، ولی در جامعه ما به این صورت نبوده است، یعنی وسایل ارتباط جمعی خودشان عامل تحول، تغییر و پیشرفت بودند. از این رو اهمیت این وسایل و رسانه‌های اجتماعی در جامعه ما بیشتر از جوامع غربی است. به عبارت دیگر در این جوامع در ابتدا سیستم‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی متحول شدند و ارتباط جمعی ایجاد و تبدیل به نهاد شد و سپس همراه با تحولات اجتماعی وسایل ارتباط جمعی نقش خود را ایفا کردند، اما در ایران و کشورهای مشابه این وسایل ارتباط جمعی بودند که جامعه را از سیستم سنتی جدا کرده و دچار تحول کردند. طبیعی است وقتی اهمیت و وظایف سیستم‌ها مضاعف می‌شود، رادیو، تلویزیون و مطبوعات در کنار رسانه‌های اجتماعی ایفای نقش می‌کنند، در حالی که در ایران وسایل ارتباط جمعی مورد اعتماد مردم نیستند. اگر سیر تحولات تاریخی و حقوقی این موارد را مطالعه کنید، می‌بینید که وقتی وسایل ارتباط جمعی به ایران آمدند تمام سنت‌ها را شکستند، تحولات اجتماعی را ایجاد و نهادها و سازمان‌ها را دگرگون کردند، ولی هیچ مدیریت علمی و منطقی نداشتند. بنابراین تفرقه ایجاد کردند. اکنون آن تفرقه هم وجود دارد و شبکه‌های اجتماعی دارند تفرقه را ادامه می‌دهند. از سوی دیگر، کانال‌های متعددی در تلگرام ایجاد شده و مطالبی در فیسبوک انتشار می‌یابد؛ با مطالعه آنها به این نتیجه می‌رسیم که ما دچار فروپاشی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شده ایم و وسایل ارتباط جمعی هم بدون مدیریت و عقلانیت حاکم قصد ترویج شهروند خبرنگاری را دارند، ولی چه شهروند خبرنگاری؟ ما افرادی را در فضای مجازی داریم که بسیار کم مطالعه می‌کنند و نسبت به مسائل پیچیده امروزی ناآگاه هستند و دوباره تفرقه‌ها را تشدید می‌کنند، در حالی که وسایل ارتباط جمعی باید عاملی برای همبستگی اجتماعی، نقد، تحلیل و دادن اطلاعات و معلومات به مردم باشند، اما شبکه‌های اجتماعی به عنوان ابزاری در دست افراد، گروه‌ها و جناح‌ها قرار گرفته و فقط دنبال منابع شخصی خودشان هستند. در واقع آنها ایفاگر نقش منفی هستند. برای مثال اگر وارد کانال‌های طرفداران اصولگرا، میانه رو، اصلاح‌طلب و اعتدالیون شوید بسیاری از مطالب هر کدامشان را که نگاه کنید بر مبنای شایعه است، چون ما ساختارهای تحقیقاتی، دانشگاه فعال، صاحبنظر، تحلیلگر و نظریه پرداز نداریم.

با توجه به نزدیکی انتخابات از منظر شما شبکه‌های اجتماعی چه تاثیر بر افکاری عمومی می‌گذارند؟

من نمی‌خواهم این مساله را منفی جلوه دهم، ولی دارم از واقعیت تلخ خبر می‌دهم. درست است که شبکه‌های اجتماعی در دو سه انتخابات گذشته موفق عمل کرده اند، اما فرض کنید کانال اصلاح‌طلبان بسیج عمومی تشکیل داده و اشخاصی که نماینده اصلاح‌طلبی بودند رای آوردند، ولی در نهایت عملکرشان فاقد منطق، تحلیل حزبی و ساختاری و ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی است. بنابراین شبکه‌های اجتماعی با نقشی که ایفا می‌کنند از یک طرف باعث شایعه پراکنی شده و از طرف دیگر موجب تهییج، تخریب، تهدید گروه‌های دیگر و برانگیختن احساسات افراد برای رای دادن می‌شوند. به رغم تحلیل‌های منفی ای که ارائه دادم در نهایت با عقلانیت کلی ایرانیان وسایل ارتباط جمعی در بسیج افکار عمومی به نفع اعتدالگرایی حرکت کرده اند. از این رو مطبوعات و صدا و سیما نقش مهمی دارند و باید بسیج عمومی تشکیل دهند تا مردم در کنار خلاقیت کانال‌ها برای انتخابات به سمتی سوق داده شوند که در راستای منافع ملی، اعتدال اجتماعی و رشد و توسعه سیاسی باشد. این در حالی است که وسایل ارتباط جمعی به خودی خود فقط ایجاد قابلیت و ظرفیت می‌کنند و می‌توانند برای فهم بیشتر ما نقش بهتری را ایفا کنند.

 به عبارت دیگر وسایل ارتباط جمعی از جغرافیا عبور می‌کنند و می‌توانند بهترین وسیله برای آگاهی‌بخشی باشند. با وجود این، مدیران رسانه‌ها و مدیران سیاسی و فرهنگی کشور باید با سیاستگذاری و مدیریت درست ابزار هدایت جامعه را فراهم کنند و کاربران شبکه‌های اجتماعی را به سمت و سوی درست هدایت کنند. قطعا پیام رسان‌ها در انتخابات آینده ما تاثیرگذارند، همان طور که در انتخابات گذشته بسیار موفق عمل کردند، چون در لحظات آخر می‌توانند بسیج احساسی تشکیل دهند و با ارائه آمار و ارقام افراد بی طرف را تحریک کنند که به کاندیدای مورد نظر رای دهند. از این رو سایر رسانه‌ها نسبت به این کانال‌ها مدیریت بهتری دارند و باید نقش اساسی خود را ایفا کنند، یعنی باید سعی کنند برای مدیران این کانال‌ها و کاربرانی که از این رسانه‌ها استفاده می‌کنند الگوسازی کنند. به عبارت دیگر مطبوعات و صدا و سیما می‌توانند با نقد صحیح، افشای سوابق، مواضع و دیدگاه کاندیداها و جناح‌ها مردم را آگاه کنند و اگر این اتفاق بیفتد ترکیب وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌های اجتماعی خرد جمعی را برای کاربران ایجاد می‌کند و عقلانیت و حقانیت در جامعه حاکم می‌شود.

نگین باقری