محمدعلی خالق نژاد / بحث عدالت از دیرباز جزو مهمترین دغدغه های بشر و ادیان الهی بوده است به نحوی که می توان تحقق قسط و عدل را از بزرگترین اهداف بعثت پیامبران و ادیان الهی محسوب نمود.(حدید ۲۵)

از خصوصیات بارز انسان ها حس عدالت خواهی و عدالت طلبی است. چنانچه تاریخ را مورد کنکاش قرار دهیم مشخص خواهد شد که غالب انقلاب ها و تحولات تاریخی با انگیزه عدالت شکل گرفته اند. دادگری و عدالت اجتماعی واژگانی است که همه افراد جامعه باید از آن برخوردار باشند.

عدل و عدالت قرین هم بوده و از اصول اساسی اسلام است که بقا و دوام هر جامعه بر آن استوار می باشد و نقطه مقابل ظلم قرار دارد که در آموزه های دینی و قرآنی بر رعایت این اصل خدشه ناپذیر توصیه های جدی شده است.

موضوع عدالت بدان حد در سرنوشت ملت ها و دولت ها اهمیّت دارد که حکومت های جور و خودکامه نیز تلاش می کنند ریاکارانه خود را بدان مُتَّصف نموده و برای تحبیب قلوب مردم و جلب و جذب آنان قصد و هدف خود را تحقق قسط و عدل اعلام می دارند. درصورتی که عدالت

واقعی همواره در تمام جوامع دارای تقدّس بوده و آرمانی است که همه جوامع نیز در راستای تحقق آن تلاش می کنند.

در قرآن کریم شرط دست یافتن به تقوا عدالت در رفتار است: «اعدلوا هواقرب للتقوی»: عدالت بورزید که به تقوا نزدیک‌تر است. عدل از دیدگاه امامیه چندان مهم است که جزو اصول مذهب به شمار آمده  و معنای آن اقرار است به آنکه «خداوند هر چه فرموده و هر حق که برای هر کس نهاده براساس عدالت» است.

پیامبر(صلی الله علیه وآله) که خود نمونه اعلی فردی بود که در طول حیاتش به عدالت رفتار می‌‌کرد و دیگران را نیز به آن ترغیب می‌‌ فرمود، در جایی فرموده است: "بالعدل قامت السماوات والارض »: همه اجزای جهان به عدل نهاده شده است

بنابراین در رفتار عادلانه پیامبر(ص) همین بس که در واپسین روزهای حیات خویش در مسجد مدینه فرمودند: «هر کس نزد من حقی دارد برخیزد و درخواست کند.» و شد آنچه که همگان از آن آگاهیم.

مولی امیرالمومنین علی(ع) نیز در سراسر  حیات پربرکت خویش همواره خود و دیگران را برعدالت‌ورزی تشویق می فرمود:

به گونه‌ای که در سخنان و نامه‌های کوتاه حضرت بیشترین تاکید بر عدالت است.

امام علی(ع) پیوسته مردم را در به کار بستن عدالت سفارش می‌‌فرمودند و به والیان و ماموران فرمان می‌‌دادند که کار به عدالت کنند و از راه عدالت منحرف نشوند. چنانکه حضرت در جایی می‌‌فرمایند: (العدل اعطاء کل ذی حق حقه). "عدالت آن است که حق هر صاحب حقی به خودش داده شود."

به هر روی، با بررسی آیات قرآن و سیره و سخنان پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) در می‌‌یابیم که عدالت از مهم‌ترین بنیان‌های یک جامعه است. قرآن نیز هدف برانگیختگی پیامبران و به طور کلی حکومت نبوی را عدالت می‌‌داند: «ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و به آنها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.» (حدید، 25)

بنابراین در اسلام برپا کردن جامعه‌ای ایده‌آل و مطابق با فرمان‌های الهی جز از راه عدالت میسر نیست. اما چرا اسلام این اندازه به عدالت تاکید دارد؟ در حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «اگر در میان مردمان به عدالت رفتار شود، همه احساس بی‌نیازی می‌‌کنند.»

پس در می یابیم که در اسلام ملاک عدالت‌ورزی، گماشتن فردی عادل به عنوان حاکم جامعه است که بین خود و مردم به عدالت رفتار کند. چنانکه در آیه قرآن می‌‌فرماید: «به کسانی که ستم کرده‌اند، متمایل نشوید که آتش (دوزخ) به شما می‌‌رسد و در برابر خداوند برای شما دوستانی نخواهد بود و سرانجام یاری نخواهید شد»

بی‌تردید، این سخن بدین معناست که اگر فرصت‌ها و امکانات میان آدمیان به گونه‌ای عادلانه  توزیع شود که برای همه امکان دسترسی به آنها فراهم باشد، افراد قادر خواهند بود استعدادها و توان‌های نهفته خود را آشکار کنند و از این طریق هر کسی احساس رضایتمندی نسبی از وضعیت خود در اجتماع دارد. البته این بیان، بدین معنا نیست که از این طریق رضایت‌مندی کاملی در اجتماع وجود خواهد داشت؛ بلکه افراد حداقل از احساس نیاز و وابستگی به دیگران رها خواهند شد و بر پایه استعداد خود به کشف و بروز ظرفیت‌های خود نایل می‌‌شوند.

اما عدالت چیست و معیار آن کدام است؟

بوعلی سینا در این باره در کتاب «شفا» می‌‌آورد: «انسان دارای زندگی اجتماعی است و از وضع قوانینی که بتواند زندگی اجتماعی و بلکه فردی‌اش را براساس عدالت سامان دهد و او را به سعادت شایسته خود برساند، ناتوان است. پس بر خداوند لازم است که به مقتضای حکمتش، انسان را در این زمینه هدایت کند» پس، چنان‌که مشاهده می‌‌شود، عدالت از ضروریات دین است و باید معیار آنرا از وحی استخراج کرد.

انتهای پیام/