محمدعلی خالق نژاد 

برای ورود به مبحث اصلی (شایسته سالاری) در مطلع نوشتار لازم است ابتدا ترجمه و مفهوم کلی ازشاسیته سالاری و ریشه آن در مرعی و منظر مخاطبین محترم ارائه گردد. واژه شایسته سالاری یا مریتوکراسی (meritocra )   ترکیبی از دو واژة مریت  (merit ) به مفهوم شایستگی و استحقاق داشتن و کراسی (Caracy ) به مفهوم حکومت یا روش اداره امور می‌باشد. شایسته سالاری از نظر مفهوم اصطلاحی عبارت است از نظام و یا سیستمی که در آن انتصاب افراد شایسته در مشاغل و مناصب مرتبط با تحصیلات و تجربه کاری‌شان باشد  به‌گونه‌ای که توانمندی انجام آن کار را بیشتر از دیگران داشته باشند. شایسته‌سالاری بدین مفهوم عام و فراگیر است، شامل پست‌های سیاسی و اداری باهم می‌گردد. این سخن بدان مفهوم است که سیاستمداران مجاز نیستند به خاطر سیاسی بودن برخی از پست‌ها، بدون در نظرداشت استحقاق و شایستگی، افراد را در مشاغل و پست‌های نامرتبط با وظیفه‌شان به کار گیرند. به تعبیر بهتراصل شایسته سالاری ایجاب می‌کند تا علاوه بر مدیران و کارکنان اداری، مقامات سیاسی نیز مشمول الزامات این اصل قرار گیرند. 

مهمترین  اصل رعایت شایسته سالاری، داشتن دانش،‌ تجربه و اطلاعات کافی مدیران و یا کارکنان در مورد شغلی که بر عهده شان گذاشته می شود می باشد.

انتخاب و انتصاب مسئولین رده های مختلف اداری و اجرایی یکی از مسایل مهم و ضروری و از وظایف خطیر هر مدیری  و از مفاهیم بنیادین در اندیشه سیاسی است، زیرا؛ مهمترین عامل دوام وبقای  یک نظام سیاسی، شایستگی مسئولین آن است. اگر مدیران شایسته و تربیت یافته در راس سازمانها قرار گیرند،کیفیت فعالیتهای سازمانی به طور فزاینده ای بهبود خواهد یافت. زیرا؛ امروزه شایسته سالاری و استفاده از مدیران کارآمد یکی از اصول اساسی و از عوامل موفقیت سازمانها در حرکت به سوی پویایی و توسعه و تحول اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و...جوامع به شمار می رود. بنابر این انتخاب افراد در رده های مختلف سازمانی باید بر اساس معیارهایی باشد تا افراد شایسته جهت تصدی پستهای سازمانی انتخاب شوند.در همه سازمانها گزینش،آموزش و تربیت حرفه ای مدیران خوب و اثربخش یکی از مشکلات اساسی است، زیرا مشاغل مدیریتی نوعا پیچیده بوده وانجام موفقیت آمیز و تاثیر آن در سازمان نیازمند مجموعه ای از شایستگی ها، مهارتها و توانایی ها و ویژگیهای خاص میباشد، که فقط در یک سیستم و فرهنگ شایسته سالار محقق خواهد شد.از نظر صاحب نظران خبره واهل فن یکی از علل مهم ایجاد ناکامی در کسب اهداف کلیدی در سازمانهای دولتی، نبود مدیران شایسته در نظام اداری عنوان شده است. 

بنابراین یکی از الزامات رشد و توسعه در همه کشورها کارآمد سازی نظام اداری کشور می باشد و این امر میسر نخواهد شد مگر اینکه سیستم شایسته سالاری  در نظام اداری آن نهادینه ومستقر گردد.  شایسته سالاری به مفهوم بکارگماری مناسب ترین افراد در مناسب ترین جایگاه در سازمان بوده و نیز بهره گیری از انرژی خلاق افراد نخبه و با استعداد است.شایستگی‌ به‌ معنای‌ داشتن‌ توانایی‌، اختیار، مهارت‌، دانش‌، لیاقت‌ و صلاحیت‌ است‌. شایستگی ها مجموعه ای ازدانش،  مهارتها ،خصوصیات شخصیتی ، علایق ، تجارب و توانمندی ها دریک شغل یا نقش خاص است که موجب می شود فرد در سطحی بالاتر از حد متوسط در انجام وظیفه و ایفای مسئولیت خویش به موفقیت دست یابد. 

برای‌ برخورداری‌ از مزایای‌ شایسته‌سالاری‌ (از جمله‌: افزایش‌ اثربخشی‌ فردوسازمان ارتقای‌ رضایت‌ شغلی‌، روحیه‌ احساس‌ تعلق‌ کارکنان‌ نسبت‌ به‌ سازمان‌، ایجاد انگیزه‌ جهت‌ تلاش‌،بهبودوارتقای‌ سطح‌ عملکردوتوانایی‌ کارکنان‌ و...)منطقی‌  است‌ که‌ سازمان‌، نظام‌ شایسته‌ سالاری‌ را نهادینه‌کند و درکنار آن و به‌ عنوان‌ جزئی‌ از آن‌، شایسته‌گزینی ‌ و شایسته‌سازی‌ را نیز مدنظر قرار دهد. 

نظام شایسته سالاری نظامی است که در آن مزایا وموقعیت های شغلی تنها بر اساس شایستگی و نه بر مبنای جنسیت ، طبقه اجتماعی ، قومیت و یا ثروت و... به افراد داده می شود. شایسته سالاری دیدگاهی است که بر اساس آن افراد از طریق نظام آموزشی كارآمد و با تلاش و کوشش فراوان استعدادهای خودراشکوفا کرده و در نهایت فارغ از جنسیت ، طبقه اجتماعی، قومیت و یا ثروت و...برای تصدی مناسب یک شغل، فقط وفقط بر اساس شایستگی است.شایسته سالاری به مفهوم بکارگماری مناسب ترین افراد در مناسب ترین جایگاه نظام اداری است. امروزه در نظام های اداری رشد یافته و یا درحال رشد، شایسته سالاری از اهمیت خاصی برخوردار است. شایستگی از سطوح مختلف فردی، سازمانی و راهبردی برخورداراست در سطح فردی،شایستگی شامل دانش و مهارتهای بالقوه،ظرفیت ها(قابلیت ها)و صلاحیت های افراد و اشخاص است . در سطح سازمانی،شایستگی شامل روش ویژه ای درترکیب منابع گوناگون سازمان با یکدیگر است.به عبارت دیگر شایستگی شامل ترکیب متقابل دانش و مهارتهای افراد با دیگر منابع سازمان مانند دانش 

سیستم ها،امورجاری، رویه ها و تولیدات فن آورانه است. در سطح راهبردی؛ منظور از شایستگی‌ها، ایجاد و حفظ برتری رقابت آمیز، از راه ترکیب خاصی از دانش، مهارت ها، ساختارها، راهبردها و فرآیندها می باشد.

 با توجه به اینکه باورها و ارزشهای حاکم بر جامعه نقش موثری را در استقرار نظام شایسته سالاری در کشور ایفاء می نماید لذا رجوع به منابع اسلامی به خصوص سخنان ارزشمند مولاامیرالمومنین امام علی (ع) در نهج البلاغه می تواند راهگشا باشد. به عقیده حضرت علی(ع) مساله توان ، لیاقت و شایستگی افراد جزیی از بحث عدالت است و این اصل مهمترین اصل اداره جوامع(سازمانها) می باشد. آن حضرت معتقدند که هر پستی به تناسب ، نیاز به توان، خلاقیت، شایستگی وتخصص خاصی دارد وجایز نیست افراد هر کدام به جای دیگری قرار بگیرند، در غیر اینصورت جامعه مسیر رشد، توسعه و کمال را نخواهد پیمود. حضرت‌ علی‌علیه‌السلام‌ در فرمان‌ معروف‌ خود به‌ مالک‌ اشترفرمان روای‌ مصر معیارهایی‌ نظیر داشتن تقوا، حسن سابقه، دانایی و توانایی، صلاحیت‌ اخلاقی،‌ داشتن‌ ظرفیت‌ روحی‌ و کاری‌، ضابطه‌گرایی‌، پرهیزگاری‌ و صداقت‌، بزرگ‌منشی‌ و بزرگواری‌ در برابر مخالفان‌، دور اندیشی‌ و آینده‌نگری‌ را برای‌ انتخاب‌ و انتصاب‌ مدیران‌ و کارگزاران‌ نظام‌ ضروری دانسته است. 

در مقابل نظام شایسته سالاری طیف وسیعی از نظامهای سنتی قرار دارند که در آنها نوع خاصی از نگرش دیده می شود و باعث عدم برقراری نظام شایسته سالاری می شود.

 مهمترین موانع برقراری اصل شایسته سالاری عبارتند از : تبار سالاری (خویشاوند سالاری) ، جناح بازی و باند بازی، فقدان روشهای قانونمند در نظام استخدام، فراهم نبودن بستر مناسب برای پرورش افراد شایسته و فقدان احزاب سیاسی کارآمد اشاره کرد.

بهترین راهکارها در ایجاد و استقرار نظام شایسته سالاری می توان به موارد زیر اشاره کرد: - ایجاد و تبیین فرهنگ شایسته سالاری. - ایجاد ضوابط قانونمند با ضمانت اجرایی کافی برای انتصاب شایستگان. - تعیین ضوابط و معیارهایی جهت سنجش میزان شایستگی افراد. - ایجاد بستر مناسب جهت ترویج شایسته سالاری و پرورش شایستگان در نظام اداری. - عدم حاکمیت‌ مدیریت‌ ناشایسته سالاری که‌ در واقع‌ همان‌ "مدیریت‌ اتوبوسی‌" را تداعی‌ می‌کند. - ایجاد زمینه لازم جهت خلاقیت و نوآوری که خود باعث افزایش بهره وری نظام اداری خواهد شد.

فعال رسانه ای وکنشگر سیاسی